Een kunstwerk centraal VII
Over het geschilderde manifest van het Impressionisme én
een impressie van een haven bij zonsopgang
De afgelopen weken was het zomerweer in Nederland ver te zoeken. Frisse dagen met regen, wolkbreuken en wind, afgewisseld door af een toe een dagje met een lekker zonnetje om vlug weer plaats te maken voor koud en druilerig weer, mist, onweersbuien en hagel. Het leek wel herfst! En dan hoorde ik eergisteren de weerman concluderen: “… kortom: redelijk normaal zomerweer!” Geregeld kwam bij mij de gedachte op dat de impressionisten in ieder geval wel raad zouden hebben geweten met die afwisselingen van weertypes.
Claude Monet, Impression, soleil levant, olieverf op doek: 48 x 63 cm, 1872,
Het schilderij Impression, soleil levant (Impressie, opkomende zon) van de Franse schilder Claude Monet (1840-1926) is een van de bekendste en belangrijkste impressionistische schilderijen. Het schilderij markeert het begin van het Impressionisme en gaf haar naam aan deze kunststroming.
Om het Impressionisme en Claude Monet én het schilderij in een wat ruimer kunsthistorische perspectief te plaatsten wil ik allereerst iets schrijven over de kunsthistorische achtergronden en ontwikkelingen waarbinnen het schilderij is ontstaan.
De School van Barbizon en het Impressionisme
Impression, soleil levant wordt wel beschouwd als het geschilderde manifest van het Impressionisme. Monet was een aanhanger van de werkwijze van de School van Barbizon (ca. 1830-1870). De Barbizon-schilders waren landschapschilders pur sang. Zij beschouwden de natuur als een volwaardig en zelfstandig thema voor hun kunstwerken. De schilders waren van mening dat het geschilderde landschap zeker niet alleen als achtergrond voor meer verheven onderwerpen behoefde te worden gebruikt. Dat was revolutionair en betekende een belangrijke breuk met de toen heersende academische smaak. De op de Parijse Académie des Beaux-Arts opgeleide schilders zouden nooit een schilderij met alleen maar een landschap maken. Voor hen was de zogenaamde historieschilderkunst het belangrijkste genre in de kunst. Dat betekende vooral het schilderen van scènes met verhalende onderwerpen met historische gebeurtenissen, onderwerpen uit de klassieke mythologie, de Bijbel, heiligenlevens, vermaarde literatuur en allegorische voorstellingen. Portretten mocht ook wel, maar geen genretaferelen, stillevens en landschappen.
Daar komt nog bij dat schilders als Théodore Rousseau, Charles Daubigny Gustave Courbet en de Nederlander Johan Barthold Jongkind, die het grootste deel van zijn leven in Frankrijk woonde, voorstanders waren van het en plein air schilderen, het schilderen in de buitenlucht. Zij wilden direct in de vrije natuur het landschap vastleggen. De schilders vonden het belangrijk om de natuur weer te geven zoals die zich werkelijk voordoet. Dat betekende dat zij het landschap niet mooier maakten, maar op een realistische manier afbeeldden. De Barbizon-schilders voegden geen elementen toe die er niet waren, zoals bijvoorbeeld een boom omdat dat zo aardig is voor de compositie. Daarnaast besteedden zij veel aandacht aan de stemming die een bepaalde weersgesteldheid oproept. De realistische benadering en de weergave van de stemming die past bij een bepaald weertype betekende een tweede breuk met de academische eis die voorschreef dat de werkelijkheid mooier diende te worden voorgesteld dan deze zich voordoet.
En natuurlijk schreef de academische stijl voor dat de details van de mensen en voorwerpen mooi uitgewerkt moesten worden. De schilders van Barbizon hadden vooral oog voor het grote geheel en de continue veranderlijkheid van het licht en veel minder voor het uitwerken van details. Ook dit is een breuk met de academische schildertraditie.
Aanvankelijk werden er echter slechts waterverfschetsen gemaakt in de natuur! Het definitieve schilderij met olieverf op doek werd in het atelier gemaakt.
Monet stelde zich op het standpunt dat het definitieve schilderij meteen in de natuur moest worden voltooid. Hij ondervond namelijk dat een motief in de open lucht van het ene op het andere moment volledig van sfeer kan veranderen wanneer er bijvoorbeeld donkere wolken voor de zon schuiven of wanneer er een onweersbui losbarst of wanneer er een flinke wind opsteekt waardoor het zand wordt opgeblazen en de bomen heen en weer zwiepen. Monet nam niet de tijd om eerst het effect van de veranderende weersgesteldheid te schetsen. Hij wilde die kortstondige momenten direct en definitief vastleggen. Gombrich: “De schilder die een karakteristiek effect wil verkrijgen, heeft dan geen tijd zijn kleuren te mengen en tegen elkaar af te wegen, laat staan in lagen op een geprepareerde bruine ondergrond te schilderen zoals de oude meesters hadden gedaan. Hij moest ze direct in rasse streken op het doek aanbrengen met minder oog voor het detail dan het gezamenlijke effect. Dat gemis aan afmaken, die kennelijke slordigheid in aanpak, maakten de critici woedend.”
De haven van Le Havre
Het onderwerp van Impression, soleil levant (1872) is de haven van Le Havre, de geboorteplaats van Monet. In een verklaring uit 1897 over de titel van het schilderij informeert Monet ons enigszins over de omstandigheden waaronder hij het schilderij maakte: “Ik had iets ingestuurd (t.b.v. een tentoonstelling P.B.) dat ik maakte in Le Havre, vanuit mijn venster met de zon in de mist met op de voorgrond enkele scheepsmasten.” Die plaats van de scheepmasten op de voorgrond klopt niet. Die bevinden zich op het schilderij veel meer naar achteren. Blijkbaar wist de kunstenaar niet meer precies hoe zijn schilderij van 25 jaar geleden eruit zag.
De aangehaalde zin is van belang omdat wij daarmee weten vanuit welk gezichtspunt Monet het schilderij maakte: hij schilderde het vanuit het raam van zijn kamer op de tweede of de derde verdieping van het voormalige Hôtel de l’Amirauté. Dat hotel bevond zich op de voormalige Grand Quai (nu de Quai de Southampton). Dat was het hotel waar Monet wel vaker verbleef.
Impression, soleil levant, een beschrijving
De ondertitel ‘soleil levant’ verwijst naar het moment van de opkomst van de zon. De schilder heeft zich weinig gelegen laten liggen aan details, contouren en kleuren die de mensen en voorwerpen typeren en alles lijkt een beetje in elkaar over te lopen.
detail: Impression, soleil levant, Claude Monet
Door de ochtendnevel wordt een nauwkeurige blik op de haven beperkt. Het schilderij wekt de indruk dat de schilder zich nauwelijks de tijd gunde. De verf is met haastige bewegingen op het doek aangebracht. De snelle schetsmatige wijze van schilderen versterkt het onnauwkeurig zicht op de haven. Daar komt nog bij dat het tegenlicht van de zon een heldere blik op de haven vertroebelt.
Het bootje, iets onder het midden van het schilderij heeft de scherpste contouren en toont ook de meeste details. Maar door het tegenlicht van de zon zag Monet het bootje als zwart. Toch herkennen wij het als een bootje. We zien ook het donkere silhouet van de schipper. Achter hem zit wellicht een tweede persoon of is het vracht? Omdat wij het bootje als zodanig herkennen, herkennen we ook de donkere vlek links achter het bootje als een bootje en ik meen ook een persoon op dat tweede bootje te herkennen en wellicht zelfs wat vracht. Links achter dat tweede bootje herkennen we nu zelfs een derde bootje.
detail: Impression, soleil levant, Claude Monet: de drie bootjes
Het tweede bootje is wat grijzer en de details en contouren zijn minder scherp dan bij het eerste bootje. Het is al wat meer opgegaan in de mist. Ik meen te kunnen vaststellen dat wanneer we de twee eerste bootjes niet als bootjes hadden herkend, wij de streken blauwgrijze verf waarschijnlijk niet als een bootje hadden opgemerkt. Dat bootje zou voor het oog al voor het grootste deel zijn opgegaan in de blauwgrijze nevel. En is het wel een bootje? Zo is dat ook in de werkelijkheid: mist en nevel beperken ons zicht en naarmate de mensen en voorwerpen zich verder van ons af bevinden vervagen de contouren, de kleuren en de details en lossen tenslotte volledig op in de mist; ze worden van een afstand voor het oog onzichtbaar. En soms twijfelen we! Wanneer we over een mistig landschap kijken zien we vlak bij ons nog wel wat koeien staan, maar verderop weten we het niet zeker meer: is het wel een koe die wij zien? Zo is het ook met het derde bootje...wij twijfelen!
detail: Impression, soleil levant, Claude Monet
Nog verder naar achteren herkennen we een paar rokende schoorstenen van stoommachines die werden gebruikt om de droogdokken van het Quai au Bois leeg te pompen. De rookwolken drijven voor een deel voor de masten van twee zeilschepen. We zien die rookwolken terug bij de spiegeling van de masten in het zacht golvende water. Rechts zien we silhouetten van een aantal hijskranen.
De oranjerode morgenzon is nog maar net boven de horizon uitgekomen en doet haar best om de nevel te breken en er doorheen te schijnen. De zon werpt stralen op de golven van het water. Niet veel later zal de nevel verdwijnen. Monet moest dus snel werken om het vluchtige moment vast te leggen voordat het snel feller wordende daglicht het zicht op de haven volledig verandert…het schilderij stelt niet veel meer voor dan de neerslag van een vluchtig moment op een waarschijnlijk redelijk normale dag: een glimp van de opkomende zon door de ochtendnevel … en het bootje? Dat is ondertussen allang verder gevaren!
Idealisering en Realisme
Tot ver in de 19de eeuw werd de kunstwereld en de officiële smaak in Parijs nog gedomineerd door de Académie des beaux-arts waar kunstenaars als Jacques-Louis David en Jean-Auguste-Dominique Ingres waren opgeleid in de stijl en opvattingen van het Classicisme. Op de Parijse Salon des Artistes Français (kortweg ‘de Salon’) werden jaarlijks de belangrijkste kunstwerken van dat jaar geëxposeerd. Deelname aan de expositie was, zeker voor kunstenaars die hun naam wilden vestigen absoluut noodzakelijk. De Salon was een verlengstuk van de academie en dus werden er vooral classicistische werken geëxposeerd. In 1863 werden er zoveel kunstenaars niet tot de officiële Salon toegelaten dat er werd besloten een alternatieve expositie in Parijs te organiseren: de Salon des Refusés. Gaandeweg werd deze Salon van de Geweigerden een beweging die zich actief afzette tegen de traditionele academische schilderkunst.
Impression, soleil levant (1872) behoorde tot de schilderijen die door Monet werden tentoongesteld in 1874 in het atelier van de fotograaf Nadar. Naast werk van Monet hing daar ook veel werk van gelijkgestemde kunstenaars als Degas, Morisot, Pisarro, Renoir en Sisleydie zich hadden verenigd in de Société anonyme des peintres, sculpteurs et graveurs. Het zou de eerste tentoonstelling worden van de Impressionisten. In de jaren daarna organiseerden zij nog zeven groepstentoonstellingen. We zullen zien dat het schilderij Impression, soleil levant haar naam aan deze groep kunstenaars zou geven.
‘Impressionisten’
De tentoonstelling in 1874 en ook de volgende tentoonstellingen van de groep leidde tot heel wat negatieve reacties. In de uitgave van 25 april van het tijdschrift Le Charivari schreef de kunstcriticus Louis Leroy een recensie over de tentoonstelling. De titel van het artikel luidde L’Exposition des impressionistes. De schrijver greep de naam van het schilderij van Monet aan om te laten weten dat hij die bespottelijk vond. Hij wees zijn lezers erop dat de kunstenaars die in het atelier van Nadar exposeerden blijkbaar dachten dat een vluchtige weergave van een visuele impressie van een bepaald moment van de dag al voldoende was om het een kunstwerk te noemen. De kunstcriticus drijft de spot met het woord ‘impression’, Frans voor ‘indruk’ of ‘impressie’. Leroy schrijft dat het schilderij inderdaad een bepaalde indruk geeft, namelijk de indruk dat het niet af is! Het werk van de exposanten wekt volgens Leroy eerder een indruk van het onvermogen van de kunstenaars en noemt hen spottend ‘impressionisten’. Leroy gebruikt hier voor het eerst het begrip 'impressionisme' ter aanduiding van de kunstenaars die in het atelier van Nadar exposeerden. Hij wilde daarmee de groep belachelijk maken.
De kunstenaars vonden dat die kritiek wel zo ongeveer verwoordde waar het bij hen om ging. Het was alleen een verschil van appreciatie. De schilders van de groep vonden het in ieder geval blijkbaar een mooie en typerende geuzennaam en zij gingen zich zelfbewust nu ook zo noemen.
Naar aanleiding van een volgende tentoonstelling van de groep schreef een andere criticus: “De Rue le Peletier is een door rampen getroffen straat. Na de brand in de Opéra is daar al weer een volgende catastrofe. Er is een tentoonstelling geopend bij Durand-Ruel, die, naar men beweert, schilderijen laat zien. Ik ging er binnen en mijn verschrikt oog aanschouwde iets afschuwelijks. Vijf of zes gekken, waaronder één vrouw (Berthe Morisot P.B.), hebben zich bij elkaar aangesloten en stellen hun werk ten toon. Ik heb mensen voor deze schilderijen zien schudden van het lachen, maar mijn hart bloedde, toen ik de stukken zag. Deze quasi-artiesten noemen zich ‘revolutionaire impressionisten’. Zij nemen een kwast, verf en een doek, smeren daar op goed geluk een paar klodders kleur op en ondertekenen het ding met hun naam. Het is een begoocheling van dezelfde soort alsof de inwoners van een krankzinnigengesticht stenen oprapen aan de kant van de weg en zich verbeelden diamanten gevonden te hebben.’ (geciteerd door Gombrich, p. 410-411)
Monet verklaart in 1897 zelf over de titel van het schilderij: J’avais envoyé une chose faite au Havre, de ma fenêtre, du soleil dans la buée et au premier plan quelques mâts de navires … On me demande le titre pour le catalogue, ça ne pouvait vraiment pas passer pour une vue du Havre; je répondis: “mettez impression”. Monet laat weten dat hij voor de tentoonstelling (van 1874) het schilderij had ingestuurd dat hij maakte in Le Havre. Degenen die bezig waren met de catalogus bij die tentoonstelling hadden de kunstenaar blijkbaar gevraagd een andere titel voor het schilderij te bedenken. Zij waren kennelijk niet tevreden met wat Monet als titel had opgegeven. Het werd hem te verstaan gegeven dat ‘… het echt niet kon doorgaan voor een uitzicht op Le Havre’. Hieruit kan worden afgeleid dat Monet als titel iets in de trant van ‘Uitzicht op Le Havre’ had opgegeven. ‘Maak er dan maar ‘impression’ van.’ zo had Monet naar eigen zeggen geantwoord. Met de gekozen titel wilde Monet aangeven waar het bij hem om gaat: niet direct om het onderwerp, maar om de indruk die het onderwerp oproept. De catalogus werd geschreven door Edmond Renoir, de broer van de impressionistische schilder Pierre-Auguste Renoir. Edmond was blijkbaar nog niet tevreden met de titel en voegde ‘soleil levant’ eraan toe.
Voorgevel kathedraal van Rouen
Blijkbaar was Monet wel tevreden over de verklarende ondertitel ‘soleil levant’ van Edmond Renoir. Om duidelijk te maken onder welke weersomstandigheden of op welk moment van de dag hij een schilderij heeft gemaakt blijft hij dat regelmatig doen; zeker wanneer het gaat om series met hetzelfde onderwerp. Zo kon hij laten zien dat de atmosferische omstandigheden van groot belang zijn voor de stemming die een onderwerp oproept. Veel van de schilderijen tonen het onderwerp vanaf nagenoeg hetzelfde standpunt en met dezelfde uitsnede. Dat optimaliseert de vergelijking. Het uitgangspunt is dus steeds ongeveer hetzelfde. De weergave van de stemming van de weersomstandigheid waaronder Monet een schilderij uit zo’n serie schilderde, maakt er echter een volledig ander schilderij van. Beroemde series zijn de schilderijen die hij maakte van de Houses of Parliament in Londen, van hooimijten en die van de westgevel van de kathedraal in Rouen.
Westgevel van de Kathedraal van Rouen
In 1894 maakte Monet ruim dertig schilderijen van de voorgevel van de kathedraal van Rouen. Twintig daarvan exposeerde hij in 1895 in de galerie van zijn vaste kunsthandelaar Paul Durand-Ruel.
Claude Monet , Westgevel Kathedraal Rouen bij volle zon, 1894,
olieverf op doek: 65,8 x 100 cm, National Gallery of Art, Washington D.C.
Op het schilderij beleven wij het sidderen van het zonlicht op de gevel zoals het oog dat ook werkelijk ervaart bij felle zon.
Claude Monet, Westgevel van de Kathedraal van Rouen bij zonsondergang,
olieverf op doek: 65 x 100 cm, 1894, Puschkin-Museum, Moskou
Naarmate de ondergaande zon steeds lager achter de huizen tegenover de kathedraal zakt, klimt de schaduw die op de gevel van de kerk wordt geworpen steeds hoger en zal tenslotte de gehele gevel in het donker zetten.
Claude Monet, Westgevel van de Kathedraal van Rouen in ochtendlicht,
olieverf op doek: 65,1 x 100,3 cm, 1894, Paul Getty Museum, New York
Claude Monet, Westgevel van de Kathedraal van Rouen bij ochtendmist, harmonie in blauw, olieverf op doek, 66 x 101 cm, 1894, Museum Folkwang, Essen, Duitsland
Naarmate de gevel verder van ons oog verwijderd is lossen de delen van de gevel steeds meer op in de mist.
Claude Monet, Westgevel van de Kathedraal van Rouen bij avond, harmonie in bruin, olieverf op doek: 74 x107 cm, 1894, Musée d'Orsay, Parijs
Claude Monet, Westgevel van de Kathedraal van Rouen bij grijs weer,
olieverf op doek, 74 x 107 cm, 1894, Musée d'Orsay, Parijs
Gebruikte literatuur:
- Cat. Parijs, 1980: catalogus tentoonstelling Homage à Claude Monet, Grand Palais, Parijs
- Gombrich, E.H, Eeuwige Schoonheid, Houten, 1982, p. 410-411
- Wikipedia: ‘Impression, soleil levant’, ‘school van Barbizon’ ‘Impressionisme’, ‘Claude Monet’, geraadpleegd op 8 en 9 juli 2021
Comments