Detail Frans Hals’ Regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem
In verband met de tentoonstelling in Den Haag had ik vandaag op Kunstblikken een artikel willen plaatsen over Max Beckmann. Over het algemeen lukt het mij wel om redelijk goed in te schatten hoe lang ik met een nieuw artikel bezig ben. Over het algemeen is dat twee, soms drie dagen. Op vrijdag merkte ik dat ik het met het artikel over Beckmann niet zou redden. Het kostte mij veel meer onderzoektijd dan ik had verwacht.
Ik moest nu vlug iets verzinnen voor het artikel dat op zaterdag moet verschijnen. Ik zat al enige tijd te denken over een artikel bij de tentoonstelling Frans Hals (t.m. 9 juni) in het Rijksmuseum. Gedwongen door de situatie en door de beperkte tijd die ik nog had laat ik vandaag grotendeels anderen aan het woord die, naar mijn gevoel mooie en goede teksten hebben geschreven over een viertal schilderijen van Frans Hals. De teksten werpen ook een goede blik op de werkwijze van veel andere schilderijen van Frans Hals.
Inleiding, portretten en tronies
De portretten van Frans Hals zijn vaak direct herkenbaar aan de losse, ogenschijnlijk schetsmatige, schildertrant. Het was ongebruikelijk voor de 17de-eeuwers om zich lachend te laten portretteren. Frans Hals was een van de weinige portretschilders die zijn opdrachtgevers vereeuwigde met een lach op het gezicht. Bovendien beeldde hij hen meestal in een ongedwongen, nonchalante houding af. De manier van portretteren van Frans Hals (1582-‘83 – 1666) komt de levendigheid van het schilderij natuurlijk erg ten goede.
Frans Hals, portret van Pieter van den Coecke
Frans Hals, portret van Pieter van den Broecke,
olieverf op doek: 71,2 x 61 cm., 1633, Kenwood, Iveagh Bequest, Londen.
De werkwijze van Frans Hals kenmerkt zich door het schetsmatige, de vlug ogende penseelstreek, het vasthouden van bepaalde momenten, een momentopname. Het lijkt alsof hij de pose van de geportretteerde niet zorgvuldig heeft gearrangeerd. Zijn portretten geven de indruk, dat de schilder zijn model op een typisch, kortstondig moment heeft vastgelegd.
Maar wat er op het eerste gezicht uitziet ‘als op goed geluk gedaan’ is in werkelijkheid het resultaat van een zorgvuldig uitgedacht effect. Want wanneer wij kijken naar zijn schilderijen dan lijkt alles volkomen spontaan … líjkt!, omdat ondertekeningen aantonen dat Hals steeds iets in de opzet veranderde om tot dit resultaat te komen.
Bovenstaande tekst is vrijwel volledig overgenomen uit: E.H. Grombrich, Eeuwige Schoonheid, veertiende geheel herziene druk, 1992, p. 327
Detail portret Pieter van den Broecke
Wanneer we naar het portret van Van den Broecke kijken krijgen we de indruk dat wij het type dat wordt voorgesteld wel een beetje kennen, dat wij wel iets van zijn karakter aanvoelen. De 17de-eeuwse koopman Pieter van den Broecke (1585-1640) was 48 jaar toen hij door Frans Hals werd geportretteerd. Hij oogt als een intelligente en vriendelijke man, ontspannen en met een hoge mate van vertrouwen in zijn eigen kunnen. In de beginjaren van de VOC (1602-1800) was Van den Broecke snel opgeklommen binnen de hiërarchie van de handelsorganisatie. In 1630 werd hij voor zijn verdiensten voor de Verenigde Oostindische Campagnie beloond met een gouden ketting met brede schakels ter waarde van 1200 gulden. Op het portret draagt hij deze ketting. De ketting loopt door tot onder de vingers van zijn rechterhand.
Frans Hals, lachende Jongen
Frans Hals, Lachende jongen,
olieverf op paneel: diameter: 30,4 cm., ca. 1625, Mauritshuis, Den Haag
We treffen het bij veel kunstenaars aan: een lach is blijkbaar niet gemakkelijk in beeld te brengen, het heeft al vlug iets gemaakts. Een zo overtuigende schaterlach als op dit schilderij is maar zelden in de beeldende kunst vertoond.
Op het schilderij De lachende jongen lijkt alles spontaan te zijn aangebracht. De schilder heeft in dit lachende jongenskopje de expressie van een ontwapenende kinderlach en de kinderlijke onbevangenheid en vrolijkheid op een volkomen overtuigende wijze in beeld gebracht. Dit lukt ons alleen wanneer we ons fototoestel instellen op een korte sluitertijd en precies op het juist moment een foto nemen. Buitengewoon charmant zijn die net iets te grote tanden binnen de grootte van het gezicht van de jongen. Vanaf het moment dat ik daarop ooit werd gewezen, herken ik dat bij vrijwel ieder kind bij wie het volwassen gebit is doorgekomen, vooral bij jongens geloof ik.
Detail, Frans Hals' Lachende jongen
Naar het zich laat aanzien is alles heel vlug geschilderd, maar die schijnbare eenvoud, is de eenvoud van het genie. Zo te zien zonder moeite is het ronde hoofdje met de niet al te zorgvuldig gekamde haren, in de cirkelvormige omlijsting gevangen. Door het hoofd een wending naar links te geven, iets meer dan de schouders, verhoogt de kunstenaar de natuurlijke levendigheid.
Wanneer we goed kijken zien we op het schilderij nauwelijks contouren. We kunnen hem in zijn penseelvoering volgen. Let eens op de wenkbrauwen, de oogleden, de neusgaten en de mondhoeken en zo kunnen we doorgaan en dan bemerkt u ineens hoe Hals veel meer als schilder dan als tekenaar modelleerde. Met zachte en nauwelijks zichtbare kleurovergangen bereikte de kunstenaar de natuurlijke overgang in verschillende onderdelen van het gezicht én in de overgang van de wilde haardos naar de achtergrond, daar had de kunstenaar geen contouren voor nodig. … contouren bestaan niet in de werkelijkheid.
In de achttiende eeuw werd gedetailleerd en fijnschilderen weer populairder en verdween Hals naar de achtergrond. Totdat de kunstenaar vanaf de tweede helft van de 19de eeuw bij impressionisten bijzonder populair werd. De bewondering was met name toegespitst op zijn ruige en schetsmatig aandoende verfbehandeling, de vluchtige toets en de ruwe schilderwijze die door de schilders in die tijd als eigentijds werd ervaren.
Dit is een door mij enigszins bewerkte versie van de tekst van A.B. de Vries, directeur van Mauritshuis 1945-1970: Lachende Jongen, Openbaar Kunstbezit 1969, p.24a-24b
Frans Hals, De vrolijke drinker
Frans Hals, Een schutter die een berkenmeier [een type drinkglas] vasthoudt, bekend als ‘De vrolijke drinker,
olieverf op doek, 81 x 66,5 cm., ca. 1628-'30, Rijksmuseum
Uitgelaten proost de schutter op de persoon die voor hem staat, in feite op degene die voor het schilderij staat. De blik waarmee hij ons aankijkt, de pretoogjes en de open mond en ook de opgeheven hand wekken de indruk dat hij spontaan en blij reageert dat hij ons plotseling voor zich ziet. We kunnen ook het gevoel krijgen dat hij met ons in een vrolijk gesprek is verwikkeld.
Detail, Frans Hals' De vrolijke drinker
De manier van schilderen is al even ongedwongen als de persoon op het schilderij: de snelle aangebrachte penseelstreken ondersteunen de levendige en beweeglijke indruk. Hierdoor lijkt de man echt te bewegen.
Dit is een door mij bewerkte versie van de tekst op de site van het Rijksmuseum: Rijksmuseum, Frans Hals, Een schutter die een berkenmeier vasthoudt.
Frans Hals, Regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem
Frans Hals schilderde de regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem, het tehuis waarin hij zelf zijn laatste jaren heeft doorgebracht, het huidige Frans Hals Museum. Hij schilderde het groepsportret in 1666, twee jaar voor zijn dood op 84-jarige leeftijd. Het feit dat hij op dat moment ondersteuning genoot van het Haarlemse stadsbestuur en was ondergebracht in een oudemannenhuis waar de minder bedeelden uit de toenmalige samenleving terecht kwamen, maakt iets duidelijk over de situatie waarin de kunstenaar verkeerde. Zijn erbarmelijke positie verhinderde hem niet om een van de indrukwekkendste schilderijen te vervaardigen uit zijn hele oeuvre. Het schilderij geeft blijk van een diep inzicht in menselijke karakters.
Het regentschap van dit soort tehuizen werd gevoerd door dames van hoge komaf, die daarmee een vorm van liefdadigheid beoefenden.
Frans Hals, Regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem,
olieverf op doek: 249,5 x 98,2 cm., 1664, Frans Hals Museum, Haarlem
We kunnen direct constateren dat het lachen Frans Hals blijkbaar was vergaan. Hij groepeerde de vier regentessen rond de tafel op een uiterst sobere manier. Slechts een enkel attribuut duidt op de functie die iedere regentes binnen het bestuur had. De sleutels gelegen op de tafel bij de linkerhand van de links gezeten regentes en een perkament gebonden boek, duiden respectievelijk op de verantwoordelijkheid voor achter slot en grendel geborgen goederen en op het economisch beleid. Geheel rechts op het schilderij verschijnt de gestichtsmoeder van het tehuis, op wier zorgzaam gezicht zich een innerlijke reactie aftekent die wijst op besef van dienstbaarheid bij het overreiken van een briefje aan haar superieuren. Frans Hals heeft de vrouwen afgebeeld met gevoel van grote minachting voor de hooghartige chique dames. Hij heeft tegenover de regentessen een bijtend sarcasme aan de dag gelegd. De dagelijkse aanblik van lijden en sterven, heeft de gezichten van deze vrouwen zo doorgroefd dat zij zelf beelden van de dood schijnen: onzachtzinnig, meedogenloos, aan de tijd ontstegen. De ijskoude, hautaine blik, het scherpe kinnetje en zuinige mond van de vrouw rechts, de regentes links die het gebaar maakt dat schijnt te duiden op haar overtuiging dat ontvangen beter is dan geven … de twee vrouwen in het midden, die wanneer je het schilderij ziet iets mufs hebben, iets dat duidt op het geestelijk en lichamelijk gemis aan een frisse atmosfeer.
Dit is een door mij enigszins bewerkte versie van de tekst van H.P. Baard, directeur van het Frans Hals Museum (1946-1972): Frans Hals, Regentessen van het Oudemannenhuis te Haarlem, Openbaar Kunstbezit 1960, p.35a-35b.
Detail Frans Hals' Regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem
Detail Frans Hals' Regentessen van het Oudemannenhuis in Haarlem
Ik wens u een plezierige Koningsdag toe. Wij gaan nu naar de rommelmarkt bij ons in de buurt, kijken of we wat autootjes voor Abel kunnen vinden en poppenkleertjes voor Lena. Jantje kijkt vooral uit naar de jurken van de prinsessen en de koningin bij het bezoek van de Oranjes aan Emmen ...
dan ga ik alvast met die autootjes spelen!
Comments