Over mystieke vereniging met God
Sano di Pietro, Catharina van Siena, tempera op goud op paneel: 29,6 x 29,7 cm,
ca. 1442, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
uitgeleend aan Bonnefantenmuseum, Maastricht
Sano di Pietro (1405-1481) was een stad- en leeftijdsgenoot van Giovanni di Paolo (1303–1482) die we in het artikel van de afgelopen week beter hebben leren kennen.
We hebben gezien dat Giovanni vooral opvalt door zijn briljante kleurgebruik en de wijze waarop hij de verhalen op zijn schilderijen 'vertelt'. Zijn werk behoort tot het mooiste wat de 15de-eeuwse kunst in Siena heeft voortgebracht.
Maar eerst iets over de heilige die de hoofdpersoon is op de panelen van Giovanni die in dit artikel centraal staan.
Catharina van Siena
Catharina van Siena (1347-1380), is een 14de-eeuwse Dominicaanse heilige uit Siena. Zij is een historische figuur. Haar levensverhaal werd na 1393 opgetekend door de magister-generaal van de dominicanen Raymon van Capua (1330-1399). Omdat de biograaf ook nog eens de geestelijke leidsman én de biechtvader van Catharina was, was hij uit de eerste hand op de hoogte van vertrouwelijke wederwaardigheden van Catharina.
In haar boeken komt Catharina naar voren als een buitengewoon begaafde en intelligente theoloog. Vooral in haar brieven (er zijn er 381 bewaard gebleven) toont zij zich een sterke en authentieke persoonlijkheid met veel overtuigingskracht en doorzettingsvermogen. Uit die geschriften wordt ook duidelijk dat Catharina zich het lot van de allerarmsten erg aantrok. Zij hielp hen met voedsel, kleding en regelde huisvesting. Daarnaast bezocht zij gevangenen en was betrokken bij de zorg van mensen die aan besmettelijke ziekten leidden ‘bij wie anderen niet in de buurt durfden te komen’ aldus haar biograaf.
Catharina wordt omschreven als een vrouw die op allerlei gebied invloed uitoefende. Zij had contacten met hooggeplaatste personen uit haar tijd en er is een flinke correspondentie met gezaghebbende figuren bewaard gebleven. Daaruit blijkt dat zij zich met de plaatselijke politiek bemoeide en ook met de oorlogen tussen verschillende Italiaanse stadsstaten. Onvermoeibaar zette zij zich in voor vrede en hervormingen op sociaal gebied.
Maar vóór alles komt Catharina naar voren als een christelijke mystica. Zij hoort thuis in het rijtje van grote vrouwelijke mystici als: Hildegard von Bingen (1098-1179), Hadewijch (1200-1268), Brigitta van Zweden (1302/03-1373) en Teresa van Avila (1515-1582).
Panelen met het levensverhaal van Catharina
Toen Catharina zes jaar was zou zij de eerste visioenen over Jezus hebben beleefd. Vanaf haar zevende jaar stortte zij zich volledig op de godsdienst. Vooral de devotie tot Jezus en in het bijzonder zijn lijden werd de leidraad van haar leven.
Het voor de geest halen van de passie van Jezus behoorde tot de dagelijkse devotiepraktijken van de late Middeleeuwen. Tijdens de overwegingen kon de gelovige zodanig in geestelijke vervoering raken dat men zich voorstelde zelf treurend onder het kruis te staan en/of dat men het lijden en de kruisiging werkelijk aan den lijve ondervond. De stigmatisatie van Franciscus sprak natuurlijk enorm tot de verbeelding. Er waren er velen die hoopten op een dergelijke mystieke ervaring. Het zal daarom niet verbazen dat we in kronieken van kloosters geregeld lezen dat de inleving bij meditaties over het lijden van Jezus zó ver werd doorgevoerd dat het gepaard ging met spontane bloedvloeiingen en bloedfantasieën. Het lijden werd zo intens meebeleefd dat het gemakkelijk kon leiden tot gedrag dat wij tegenwoordig als hysterisch of geestesziek zouden omschrijven. Maar in die tijd werden extases en mystieke vereenzelviging met Jezus veelal ervaren en opgevat als een uiting van intense inleving en navolging van Jezus. Er wordt geschreven over mensen die stigmata ontvangen en gelovigen die bloedende kruisbeelden en hosties zouden hebben gezien. Op de tentoonstelling Body Language in Museum Catharijneconvent (2020-2021) werd duidelijk dat er indertijd veelvuldig melding werd gemaakt van mensen die in extase ervaren via de kruiswonden van Jezus tot zijn hart door te dringen en zich daar met hem in wederzijdse liefde verenigd voelen.
Catharina vertelde haar biograaf dat zij tijdens haar visioenen en extases voelde alsof haar geest werkelijk het lichaam had verlaten en zich verenigde met God. Zij beschrijft hoe zij de fysieke aanwezigheid van Jezus ervaart en voelt. Over de mystieke ervaringen van Catharina van Siena zullen we het bij de behandeling van de afzonderlijke schilderijen uitvoerig hebben.
Wellicht mogen wij sommige opmerkelijke voorvallen uit het leven van Catharina
opvatten als het gevolg van een uiterste inleving in en navolging van het leven van Jezus. Tegenwoordig zouden wij veel van haar visoenen en extatische ervaringen verklaren als een gevolg van godsdienstwaanzin, eetstoornis en andere soorten van obsessies. In dit artikel wil ik daar verder niet op ingaan en de verhalen vertellen zoals ze indertijd werden verteld en beleefd.
Giovanni di Paolo en de verbeelding van het leven van Catharina
Catharina van Siena (1347-1380) was in de tijd van Giovanni de Paolo (1403–1482) in Siena een buitengewoon populaire heilige. Zij was uitgegroeid tot schutspatroon van de stad. Daarom wilden veel gelovigen in Siena haar levensverhaal maar al te graag op de muren van hun kerken zien afgebeeld. Giovanni moet het er druk mee hebben gehad!
Het gaat in dit artikel om panelen die deel hebben uitgemaakt van altaarstukken. Die altaarstukken zijn in de loop van de tijd uit elkaar gehaald en de panelen vonden hun weg over de wereld naar aanvankelijk privécollecties en uiteindelijk kwamen ze veelal in musea terecht. Mede omdat er aan sommige panelen is gezaagd, blijkt het een hele klus te zijn om de panelen aan een predella van één of een bepaald altaarstuk toe te schrijven. Bij voorstellen tot reconstructie wordt vaak verwezen naar het Altaarstuk van de Pizzicaiuoli van het altaar van het gilde van de leveranciers van gedroogde goederen in de kerk Santa Maria della Scala in Siena dat in 1447 werd besteld. De predella werd na 1461 bij Giovanni besteld.
Catharina werd in 1461 door paus Pius II heilig verklaard. Aan die heiligverklaring ging een lange voorbereiding vooraf. Vooruit lopend op de te verwachten heiligverklaring werden er al in de jaren voorafgaande aan haar heiligverklaring predella’s aan bestaande altaarstukken toegevoegd met tot de verbeelding sprekende momenten uit het levensverhaal van de heilige. Het feit dat Catharina door Giovanni di Paolo steeds met een nimbus wordt afgebeeld kan betekenen dat de panelen dateren uit de tij na haar heiligverklaring. De datering van de schilderijen is ook een punt van discussie. Ik houd het maar op ca. 1460-1470.
De verhalen op de panelen zijn gebaseerd op de biografie van de hand van Raymon van Capua, die dateert van na 1393. Rondom de heiligverklaring van Catharina werden de verhalen uitgebreid. Daarnaast werden compleet nieuwe vertellingen aan haar levensverhaal toegevoegd. Zoals gebruikelijk in de Middeleeuwen hebben de heiligenverhalen dikwijls hun oorsprong in verhalen over andere heiligen.
Giovanni di Paolo, Catharina dicteert Raymon van Capua haar levensverhaal, tempera op goud, op paneel: 29 x 29 cm, ca. 1460/70, Institute of Art, Detroit
Catharina was analfabeet. Daarom dicteerde zij haar levensverhaal aan Raymon van Capua, haar biechtvader en geestelijke leidsman. Ook haar brieven en boeken moest zij dicteren. Voor zover ik weet zijn de namen van degene die haar brieven en boeken hebben geschreven niet bekend.
Terwijl Raymon van Capua de woorden van Catharina noteert knielt de heilige op de grond en richt zich op de verschijning van Jezus, linksboven in het paneel. Zij krijgt zijn zegen bij het vertellen over de gebeurtenissen uit haar leven.
Pagina uit de Legenda maior sanctae Catharinae Senensis van Raymon van Capua, uitgave1477 (eerste uitgave was na 1393)
Het levensverhaal van Catharina van Siena volgens Giovanni di Paolo
Giovanni di Paolo, Catharina kiest voor het Dominicaner habijt, tempera op goud,
op paneel: 29 x 23 cm, ca.1460/70, Museum of Art, Cleveland
Catharina beschrijft haar geestelijke leidsman het visioen van de verschijning van drie ordestichters: Dominicus, Augustinus en Franciscus. Zij willen alle drie dat Catharina voor hun orde kiest en bieden haar daarom het habijt van hun orde aan.
Op het paneel knielt Catharina voor een altaar en beleeft de verschijning van de drie mannen. De achterste is Franciscus. Hij is gekleed in het bruine gewaad van zijn orde. Een soortgelijk gewaad biedt hij Catharina aan. In het midden verschijnt Augustinus, kerkvader en bisschop van Hippo. We herkennen hem aan de bisschopsmijter en de bisschopsmantel waaronder hij het zwarte kleed van de Augustijnen draagt. Hij reikt Catharina een zwart habijt van zijn orde aan. Op de voorgrond herkennen we Dominicus aan de dracht van zijn orde: het witte onderkleed en de zwarte mantel. Zo’n zwarte mantel biedt hij ook aan Catharina aan. Tevens reikt hij haar een lelietak aan. Dat is het attribuut van Dominicus. Dit herkenningsteken verwijst naar de nadruk die hij op een kuise levenswandel heeft gelegd.
Catharina zal voor het habijt van Dominicus kiezen omdat zij vond dat zijn kloosterregel het beste bij haar idealen past. In haar visioen reikt zij omhoog om de mantel van Dominicus aan te nemen. Ook de lelietak pakt zij aan. Zoals we zagen op het schilderij van Sano di Pietro wordt de lelietak ook voor Catharina een belangrijk herkenningsteken.
Na haar inkleding koos Catharina voor een leven van drie jaar in vrijwel volledige afzondering waarin zij werkt aan haar spirituele vorming. In die tijd spreekt zij vrijwel niemand. Haar gezondheid moet toen al zijn aangetast door het extreme vasten en de lichamelijke boetedoening. Na drie jaar verschijnt Jezus die haar meedeelt dat nu haar medemens haar aandacht behoeft.
Giovanni di Paolo, Catharina ontvangt de stigmata, tempera op goud, op paneel: 28 x 20 cm, ca. 1460/70, Robert Lehman Collectie in het Metropolitan Museum of Art, New York
In 1375 verbleef Catharina in Pisa. Daar voelde zij zich zo sterk verbonden met de mensen die het zwaar hebben dat zij in hen de lijdende Jezus herkende.
Toen Catharina neerknielde bij het kruis van de kerk van Santa Christina in Pisa voerde zij haar meditatie en inleving in de gekruisigde zover door dat zij de kruiswonden van Jezus ervoer.
Het verhaal van Catharina en de voorstelling van Giovanni zijn sterk beïnvloed door het verhaal en de voorstellingen van de stigmatisatie van Franciscus. Op die afbeeldingen zien we vaak een zwevend kruis waarvan rode stralen bloed naar Franciscus uitgaan.
Giovanni maakte er een extatisch schouwspel van. Catharina is voorgesteld in extase: haar geest is buiten het lichaam getreden. Zij heeft geen macht meer over haar eigen handelen en kan zich buiten haar lichaam verenigen met God. Catharina heeft op de voorstelling haar zwarte ordekleed achter zich geworpen. Misschien heeft Giovanni hiermee wel willen wijzen op de ongecontroleerde bewegingen waarmee zo'n geestvervoering gepaard kan gaan.
Op het paneel heeft Catharina de ogen gesloten en ‘ziet’ slechts in de geest. Zij beleeft dat het kruisbeeld naar haar toe komt en dat haar geest zich verenigt met de gekruisigde Jezus. Raymon van Capua noteert de woorden van Catharina: “Voordat hij mij bereikte, veranderden de stralen die van zijn wonden uitgingen van de kleur van bloed in een schitterende gloed.” Wanneer zij weer bij zinnen komt voelt Catharina de kruiswonden in haar lichaam. Wat zij in extase meemaakte heeft dus werkelijk plaatsgevonden!
Opvallend is dat op het paneel van Giovanni di Paolo de kruiswonden niet zijn afgebeeld. Dat komt omdat dat in die tijd niet was toegestaan! Nadat Catharina heilig was verklaard probeerde de Dominicanen ook de stigmata van hún heilige door de paus te laten erkennen. Daarmee zouden zij, net als de orde van de franciscanen een heilige in hun orde hebben gehad die de stigmata heeft ontvangen. De Franciscaanse(!) paus Sixtus IV liet dit niet toe en in een officiële bul verbood hij afbeeldingen van Catharina met de kruiswonden van Jezus. In 1630 erkende paus Urbanus VIII de stigmata van Catharina.
Giovanni di Paolo, Jezus schenkt Catharina zijn hart, tempera op goud,
op paneel: 29 x 23 cm, ca. 1460/70, Metropolitan Museum of Art, New York
Het intense gevoel van mystieke vereniging met Jezus wordt ook gevoeld in het verhaal over de uitwisseling van elkaars hart. De vertelling spreekt van intense wederzijdse liefde tussen Jezus en Catharina.
In een visioen ervaart Catharina dat Jezus zijn bloedende hart aan haar schenkt en zij op haar beurt haar hart aan Jezus geeft. In haar theologische geschriften wijst Catharina op het gevaar van eigenliefde. Zij beschouwt dit als de basis voor alle zonden en ellende in de wereld. Eigenliefde zal nooit tot God leiden. Alleen de onvoorwaardelijke liefde die op God is gericht, leidt volgens Catharina tot vereniging met God.
Links in de hoek van het paneel verschijnt Jezus boven een kerkgebouw. Dat moet de kerk van de Basilica San Domenico in Siena zijn. Volgens de biografie van Raymon van Capua speelde het voorval zich in die kerk af. In een andere kerk in Siena zou volgens de biografie een soortgelijk visioen hebben plaatsgevonden. Jezus legt in dat geval zijn hart in de zijde van Catharina.
Op het paneel van Giovanni wordt Jezus omgeven door hemels licht. Hij kijkt zijn geliefde aan en zegent haar. Catharina draagt zijn bloedend hart in de rechter hand. Zij legt de andere hand op haar borst op de plaats van haar hart om dat aan Jezus te schenken. Daarmee betoont zij haar liefde voor Jezus.
Het bloedende hart van Jezus verwijst naar het bloedige offer dat hij uit liefde, niet alleen voor Catharina, maar voor de hele mensheid heeft gebracht. In het timpaan aan de voorzijde van de kerk verwijst de voorstelling van Jezus als Man van Smarten samenvattend naar de lijdensgeschiedenis en de dood van Jezus. Die voorstelling versterkt de boodschap: alleen uit liefde voor de mensheid heeft Jezus dat lijden op zich genomen. De grote toewijding van Catharina aan het hart van Jezus komt voort uit haar gedachte dat dit een onuitputtelijke bron van genade is die blijft stromen ter wille van de verlossing. Het bloedig offer van Jezus vindt tijdens de eucharistie immers steeds opnieuw plaats. Alleen zo, zo was de overtuiging van Catharina kan er steeds opnieuw genade plaatsvinden om zonden van mensen te vergeven zodat zij toegang kunnen krijgen tot het paradijs en zich kunnen verenigen met de oorspronkelijke scheppingsharmonie in vrede met God.
Met de uitwisseling van haar hart met dat van Jezus heeft Catharina de woorden van Paulus werkelijk beleefd: “Ikzelf leef niet meer, Christus is het die leeft in mij.” (Galaten 2: 20) Op de voorstelling zweeft Catharina op een wolkje. Dat detail verwijst naar de wonderbaarlijke levitaties van Catharina. Haar biograaf beschrijft verschillende visioenen waarbij Catharina ervaart dat zij van de grond wordt opgenomen en ‘de wonderen van God aanschouwde’.
Giovanni di Paolo, Miraculeuze communie van Catharina, tempera op goud, op paneel: 29 x 22 cm, ca. 1460/70, Metropolitan Museum of Art, New York
Giovanni laat rechts het hoogtepunt van de eucharistieviering zien. De priester neemt tijdens de consecratie een hostie in de handen. De hostie wordt opgeheven en de priester herhaalt Jezus’ woorden van het Laatste Avondmaal toen hij het brood van de tafel nam en het aan zijn tafelgenoten toonde. “Tijdens de maaltijd nam Jezus het brood, sprak de zegen uit, brak het en gaf het aan zijn leerlingen met de woorden ”Neemt en eet; dit is mijn lichaam.” Daarna nam hij de beker, sprak het dankgebed uit en reikte hun die toe met de woorden: “Drinkt allen hieruit. Want dit is mijn bloed van het verbond, dat vergoten wordt ter vergeving van zonden.” (Matheus 26, 26-29)
Toen Catharina de woorden van de priester hoorde ervoer zij de verschijning van Jezus die haar persoonlijk zijn lichaam, in vorm van een hostie, schonk. Zij begreep dat Jezus ook voor haar, ter vergeving van háár zonden zijn lichaam en bloed zal offeren. Alleen door dit offer kan God de mensen genade schenken.
detail Giovanni di Paolo, Miraculeuze communie van Catharina
Giovanni laat rechts de priester zien die voor de altaartafel staat. Boven de kelk houdt hij een hostie in de hand en herhaalt de instellingswoorden van Jezus. Links is Jezus aan Catharina verschenen. Zij heft het hoofd om de communie van hem zelf te ontvangen, net zoals de apostelen tijdens het Laatste Avondmaal.
Giovanni di Paolo, Mystieke huwelijk van Catharina, tempera op goud, op paneel:
29 x 20 cm, ca. 1460/70, Metropolitan Museum of Art, New York
“Het verhaal over het mystieke huwelijk dat Catharina aan haar biechtvader dicteert zal wel zijn ingegeven door het oude verhaal over het mystieke huwelijk met Jezus van haar naamgenoot: Catharina van Alexandrië. Jezus zou haar persoonlijk de huwelijksring om de vinger hebben geschoven. Zoiets was ook het geval bij Catharina van Siena. Zij vertelt Raymond van Capua over een visioen waarin zij haar eenheid met Jezus heel sterk fysiek en geestelijk voelde. Jezus verschijnt aan Catharina en vertelde haar dat hij zich had voorgenomen haar tot zijn mystieke bruid te maken.
In de Middeleeuwen beschrijven veel vrouwelijke mystici visioenen over een ervaren huwelijkssluiting met Jezus. Tijdens zo’n visioen schuift Jezus de huwelijksring om de vinger van zijn mystieke bruid. Dat is ook het geval in de beschrijving van Raymond van Capua van het huwelijk dat Jezus met Catharina sluit. Hij beschrijft een ring van goud en juwelen. Dat is niet in overeenstemming met hetgeen Catharina vermeldt in een van haar bewaard gebleven brieven (brief nr. 221). Zij beschrijft hierin de ervaring van wat zij omschrijft als een ‘mystiek huwelijk met Jezus'. Hij zou daarbij zijn bewaard gebleven voorhuid als een ring over haar vinger hebben geschoven! Ik kan u verzekeren dat het hieronder niet veel gekker wordt! Van al die beschreven ervaringen van een huwelijkssluiting met Jezus beschrijft alleen Catharina een trouwring van het lichaam van Jezus: de voorhuid van zijn besnijdenis! Verder kon haar mystieke en kuise vereniging met haar hemelse geliefde niet gaan. Ik kan er niets aan doen, maar wanneer ik aan Catharina van Siena denk komt altijd dít beeld bij mij naar boven!
Ook Theresia van Avila beschrijft in haar autobiografie haar extatische vereniging met Jezus. Haar beschrijving kan moeilijk anders dan in erotische zin worden opgevat. Zij beschrijft de gewaarwording van een beeldschone engel die ‘... met de liefdespijl mijn hart en ingewanden doorsteekt’. Waarna zij ‘... kreunend van hevige, maar zoete pijnen waarvan ik verlang dat die nooit meer zullen ophouden…’. Samen met Theresia van Avila werd Catharina in 1970 door paus Paulus VI als eerste vrouw verheven tot kerklerares.
Er waren in de Middeleeuwen meerdere relieken van de voorhuid van Jezus bekend. Die opmerkelijke relieken waren onderwerp van intense devotie. Het is niet zo gek dat iemand met aanleg voor visioenen een beeld daarvan ervaart … maar op deze ‘mooiste dag van je leven’ het verband zien tussen een trouwring en de voorhuid van Jezus … enfin in dromen worden wel vreemdere dingen beleefd! Natuurlijk heb ik in verband met dit artikel gezocht naar afbeeldingen waarop is te zien dat Catharina een rimpelig en gedroogd rond stukje menselijk huid om de vinger krijgt geschoven … nergens gevonden!
Zuster Chiara met ring, Claris in het klooster Sint-Jozephsberg in Megen, Noord Brabant
Als teken van hun spirituele verbondenheid en liefde met God dragen veel kloosterzusters nog steeds een ring. Zij hebben immers hun leven aan Jezus, hun grote geliefde geschonken. De ring symboliseert een eeuwig verbond van liefde en trouw aan God. Waarmee ik absoluut niet wil suggereren dat zij massaal een trouwvisioen met Jezus voorwenden.
detail Giovanni di Paolo, Mystieke huwelijk van Catharina
Giovanni maakte een schitterend spektakel van de huwelijkssluiting. Catharina beleeft het visioen knielend op aarde. In de geest reikt haar arm tot in de hemel, naar haar hemelse bruidegom. Deze verschijnt in een stralend hemels visioen en reikt haar de hand. Met zijn linkerhand ondersteunt hij de rechterhand van zijn bruid. Met de duim en wijsvinger van zijn rechterhand schuift hij een trouwring om de ringvinger van Catharina.
Zoals in de biografie wordt beschreven is Maria in de beleving van Catharina aanwezig bij het huwelijk van haar zoon. Daarnaast zijn er heel wat hemelse figuren getuige van de huwelijksvoltrekking. Rechtsboven herkennen we Dominicus aan zijn ordekleed en lelietak. In het midden verschijnt Petrus met twee sleutels en rechts van hem herkennen we Paulus aan het zwaard. Links van Jezus staat David met een harp. Achter hem herkennen we Johannes de Doper aan zijn boetekleed: de ruige kamelenharen vacht.
Giovanni di Paolo, Catharina kleedt een bedelaar, tempera op goud,
op paneel: 29 x 29 cm, ca. 1460/70, Museum of Art, Cleveland
Het verhaal dat het paneel vertelt is gebaseerd op het bekende verhaal van Martinus van Tours. Deze heilige deelde zijn mantel met een bedelaar. In de nacht daarop verscheen Jezus in een droom aan Martinus. Hij was gekleed in de mantel die Martinus aan de bedelaar had gegeven. Jezus zei in die droom tegen de engelen dat Martinus hem met die mantel had gekleed.
Catharina vatte dit verhaal op als oproep zich in te zetten om de Werken van Barmhartigheid te verrichten. In het Evangelie van Mattheus (25: 24-46) noemt Jezus zes Werken van Barmhartigheid. Hij eindigt de oproep tot het verrichten van die werken van barmhartigheid met de woorden: ‘Voorwaar, ik zeg u: wat gij voor één van mijn geringste broeders hebt gedaan, dat hebt gij voor mij gedaan’. Catharina wist al op jonge leeftijd wat dit voor haar betekende: onbaatzuchtige zorg voor haar naasten die dat nodig hebben. Wanneer je dat voor anderen doet dan doe je dat ook voor Jezus.
Op het paneel geeft Catharina een in lompen geklede bedelaar haar eigen habijt. Links boven in het paneel toont Jezus haar datzelfde kleed en geeft haar te kennen dat zij dat aan hem heeft gegeven. Jezus geeft het kleed terug aan Catharina, ‘… en vanaf dat moment beschermt het kleed haar tegen de venijnigste kou’.
detail: Giovanni di Paolo, Catharina kleedt een bedelaar
Opvallend is dat het gezicht van Jezus sprekend op dat van de bedelaar lijkt. Catharina herkende in haar droombeeld Jezus in die bedelaar.
Giovanni di Paolo, Catharina bidt God om haar moeder tot leven te wekken, olieverf op paneel: 28 x 22 cm, Metropolitan Museum of Art, New York
Met de rug naar het bed van haar moeder knielt Catharina voor een kruisbeeld. Met gevouwen handen smeekt zij God haar moeder te reanimeren. Links boven is de redder verschenen. Hij heeft het gebed van Catharina verhoord en maakt een zegenend gebaar naar de moeder. Die heeft zich inmiddels van haar bed opgericht en vouwt de handen in dankgebed tot God.
Giovanni di Paolo, H. Catharina wordt ontvangen door de paus in Avignon, tempera op goud, op paneel: 29 x 29 cm, ca. 1460/70, Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid
De goede contacten die Catharina onderhield zette zij op het einde van haar leven in bij haar grote kerkelijke-politieke streven om de pauselijke zetel te laten terugkeren van Avignon naar Rome.
Tijdens het Westers Schisma waren er voortdurend twee pausen. De ene paus resideerde in Rome, de andere in Avignon. Natuurlijk erkenden de pausen elkaar niet en werkten elkaar op allerlei gebied tegen. Aan de kerkscheuring lag geen groots theologisch geschil ten grondslag. Het ging vooral om politieke belangen. Het gevolg was een scheuring in Europa.
Uit enkele citaten uit haar brieven blijkt dat Catharina niet bang is Paus Gregorius te schofferen! “Allereerst moet u in de tuin, waarvan u de herder bent, de stinkende bloemen uittrekken die daar groeien vol vuiligheid en stank. Het zijn slechte herders en leiders die de tuin van de kerk verpesten en in verval brengen.” In een andere brief schrijft zij: “Wees alstublieft een man en geen angstige zuigeling … Wissel uw melktanden eindelijk eens in voor een volwassen gebit.”
Het staat historisch vast dat Catharina in 1376 naar Avignon trok en dat vooral op haar aandringen paus Gregorius XI (paus 1370-1378) zich liet overhalen terug te keren naar Rome om daar te pauselijke zetel te herstellen. Dat gebeurde in 1377. Na de dood van Gregorius XI kozen de Franse kardinalen, marionetten van de Franse koning, in Avignon toch weer een tegenpaus: Clemens VII.
detail: Giovanni di Paolo, H. Catharina wordt ontvangen door de paus in Avignon
Op het paneel van Giovanni wordt Catharina en haar begeleidster ontvangen door Gregorius XI in zijn residentie in Avignon. Om het gewicht van haar bezoek te versterken wordt Gregorius XI omgeven door een aantal kardinalen. Zij zijn te herkennen aan hun rode kardinaalshoed. De griffiers op de voorgrond noteren alles wat er tijdens de ontmoeting wordt gezegd.
Giovanni di Paolo, overlijden van Catharina, tempera op goud,
op paneel: 25 x 26 cm, ca. 1460/70, Privé collectie
de dood van Catharina
Al tijdens haar leven genoot Catharina buitengewoon veel aanzien als theoloog, als prediker en als inspirerend voorbeeld. Op uitnodiging van paus Urbanus VI bracht zij de laatste jaren van haar leven door in Rome. Daar overleed zij op 29 april 1380 op 33-jarige leeftijd, ‘even oud als Jezus’ lezen we in haar biografie. Bronnen vermelden dat zij volledig was verzwakt en verlamd. Haar vroege dood zou volgens velen zijn veroorzaakt door de extreme devotie die zij zichzelf had opgelegd. Vooral haar excessieve lichamelijke boetedoening, het overmatig vasten en de uitputting door de vele doorwaakte nachten, worden in dit verband genoemd.
Wellicht heeft Giovanni op onderstaand paneel haar magere hoofd en gestalte willen benadrukken.
Giovanni di Paolo, Catharina van Siena, tempera op goud op paneel: 107,9 x 53,3 cm, ca. 1462, Harvard Art Museums, Fogg Art Museum, Cambridge, Engeland
Tijdens haar leven bleek al de grootse verering van Catharina. Dat hield na haar dood niet op! Catharina was overleden in Rome. Daarom vond men in Rome natuurlijk dat het lichaam daar moest blijven. Daar waren ze het in Siena vanzelfsprekend niet mee eens! Volgelingen van Catharina wisten tot de plaats door te dringen waar Catharina lag opgebaard. Het verhaal vertelt dat het lichaam te groot was om het in z’n geheel ongezien langs de bewakers te smokkelen. Men koos er nu voor om het hoofd van de romp te scheiden. Met het hoofd als buit wisten de mannen uit Rome te ontsnappen en brachten het naar Siena. Daar wordt het gemummificeerde hoofd bewaard achter gouden tralies in een nis binnen de Basilica San Domenico. In de nis is ook nog een duim van Catharina te zien.
Het hoofd van de Heilige Catharina zoals het te bezichtigen is
in de Sint-Dominicusbasiliek in Siena.
Als u goed kijkt ziet u op de foto de gemummificeerde duim van Catharina uit haar kleed steken, precies ter hoogte van de linker bovenhoek van de tweede tralie van rechts.
Wanneer u in Siena nog meer van dit soort macabere dingen wilt zien, dan moet u naar het ouderlijke huis van Catharina in Siena. Dat voormalige woonhuis is tegenwoordig een kerk. Ik kan mij herinneren dat ik daar een voet van Catharina heb gezien. Blijkbaar zijn indertijd die duim en die voet ook van het lichaam van de heilige los gesneden en meegenomen naar Siena.
De romp van het lichaam van Catharina bleef dus achter in Rome. Daar rust het onder het hoogaltaar van de kerk van de begraafplaats bij de Romeinse kerk Santa Maria sopra Minerva.
Gebruikte literatuur
- Henk van Os, Sienese altarpieces, 1215-1460. Form, content, function. Vol. II : 1344-1460. With a contribution by Gail Aronow. A description of the altars in Siena Cathedral in the 1420s.
- Mar Borobia, Art in Tuscany, Giovanni di Paolo | The life of St. Catherine of Siena,
Internet, geraadpleegd: 20-10-2022
N.B. Volgende week begeleid ik een reis naar de Provence die in het teken staat van Romeinse en Romaanse kunst.
De week daarop heb ik het druk, er staan vier verschillende lezingen in mijn agenda. Daarom zal er aanstaande zaterdag 30 oktober en 6 november geen nieuw artikel verschijnen. Zaterdag 13 november meld ik mij weer.
Comments