Giovanni di Paolo

over een verlichter en verteller

Van het een komt het ander! Aan het einde van het artikel van de afgelopen week besprak ik een schilderij van Giovanni di Paolo.

Giovanni di Paolo? Tja, het is niet een erg bekende naam! Onterecht! Ik neem aan dat velen van u na het lezen van dit artikel de kunstenaar een warm hart toe dragen. Esthetisch valt hij op door zijn schitterende kleurgebruik en de prachtige sfeer die hij oproept. Hij brengt werkelijk licht in zijn werk. Daarnaast is Giovanni een rasverteller. We zullen zien dat hij op zijn schilderijen hele verhalen tot leven brengt.

Giovanni di Paolo (Siena 1403–1482 Siena) wordt voor het eerst vermeld in een oorkonde uit 1423. Niet veel later wordt hij lid van het plaatselijke schildergilde. Vanaf die tijd komt hij veelvuldig naar voren in archiefstukken. Daaruit blijkt dat hij een veelgevraagd kunstenaar was, zowel op het gebied van de paneel schilderkunst als verluchter van manuscripten. Hij ontwikkelt zich tot de belangrijkste vijftiende-eeuwse schilder uit de Siënese School. Giovanni ondertekende veel van zijn werken. Dat was in zijn tijd nog niet echt gebruikelijk. Dat kon hij zich blijkbaar permitteren. Hieruit blijkt het aanzien dat de kunstenaar bij zijn opdrachtgevers genoot. Het kan zelfs heel goed dat zijn opdrachtgevers erop stonden dat hij zijn werken ondertekende. Men kon ermee pronken een schilderij van Giovanni di Paolo aan de muur te hebben hangen.

Giovanni di Paolo was een van de meest onderscheidende en fantasierijke kunstenaars die tijdens de Renaissance in Siena werkzaam was. Opvallende elementen in zijn werk vormen de lange magere figuren, de wonderlijke landschappen, maar vooral het krachtige en heldere kleurgebruik dat zijn schilderijen een briljante pracht en verlichting verleent.

Het Branchini-altaarstuk

In 1426, maakte Giovanni di Paolo een altaarstuk waarmee zijn manier van werken opvalt. Wanneer we latere werken van de kunstenaar erbij betrekken kunnen we zeggen dat zijn herkenbare stijl zich vanaf dat moment begint te ontwikkelen. Het altaarstuk betreft een veelluik dat hij maakte voor de kapel van de familie Branchini in de kerk van San Domenico in Siena. Het altaarstuk werd waarschijnlijk al in de vijftiende eeuw ontmanteld. De niet verloren gegane panelen worden nu bewaard in verschillende musea.

In 2016 bracht het J. Paul Getty Museum in Los Angeles de bewaard gebleven panelen van het Branchini-altaar bij elkaar gedurende de tentoonstelling: The Shimmer of Gold: Giovanni di Paolo in Renaissance Siena (oktober 2016-januari 2017). Ik heb indertijd de tentoonstelling helaas niet bezocht, maar ik heb de afgelopen dagen dankbaar gebruik gemaakt van de tentoonstellingscatalogus van iemand die wel in de gelukkige omstandigheid was de tentoonstelling te kunnen bezoeken. In die catalogus valt onder andere te lezen dat gedurende de jaren die voorafgingen aan de tentoonstelling de panelen aan een uitgebreid technisch onderzoek werden onderworpen. De onderzoekers richtten zich onder andere op het gebruik van goud en verf door Giovanni: hoe bereikte de kunstenaar die kenmerkende fonkeling van die prachtige heldere kleuren? Het blijkt dat hij bladgoud gebruikte om het paneel mee te bedekken. Door dunne temperaverf op het goud aan te brengen wordt de voorstelling enigszins doorschijnend. Het licht heeft de kans door de verf heen te dringen en wordt dan weerkaatst door het goud. Door de weerkaatsing van het licht door het bladgoud ónder de verf wordt de voorstelling dus gedeeltelijk verlicht vanuit het schilderij zelf! Zo verkrijgt de kunstenaar van ónder de voorstelling die bijzondere glans en schittering: ‘The Shimmer of Gold’

Foto van de zaal in het J. Paul Getty Museum met de vijf bewaard gebleven panelen van het Branchini-altaarstuk. Links het grote paneel met de zogenaamde Branchini Madonna en achter het blauwe bord met de reconstructie van het altaarstuk de vier bewaard gebleven panelen van de predella.

Het gaat in dit artikel vooral om een aantal panelen die deel uitmaakten van een predella. Dat is een term die wordt gebruikt voor het voetstuk van een altaarstuk. Zo’n onderstuk bestaat meestal uit meerdere panelen die vaak momenten uit het levensverhaal van een heilige voorstellen die als hoofdpersoon op het altaarstuk wordt afgebeeld.

Reconstructie van de architecturale omlijsting van het Branchini-altaarstuk met daarin de plaatsing van de bewaard gebleven panelen.

Giovanni di Paolo, Branchini Madonna, tempera op bladgoud op paneel:

182,9 x 99,1 cm, middenpaneel van het Branchini-altaarstuk, 1427,

The Norton Simon Foundation, Pasadena, Amerika

De Branchini Madonna wordt beschouwd als Giovanni’s eerste meesterwerk. Moeder en kind worden omgeven door een aantal cherubijnen, engelen met vier vleugels en (hier) rode kopjes. Ook God de Vader wordt in de punt van het paneel omringd door een hemelse schare engelen. De heilige Geest in diens gedaante van een duif maakt de voorstelling van de Heilige Drie-eenheid compleet.

Giovanni voegde verschillende persoonlijke accenten toe aan het paneel, zoals de Latijnse inscriptie onderaan op de lijst: ‘Giovanni van Siena, zoon van Paolo, schilderde [dit in] 1427’. Giovanni bracht nog meer inscripties aan. Zo lezen we op de imitatie brokaten gouden zoom onderaan de mantel van Maria de openingsregels van het Ave Maria. Met de tekst in haar kroon wordt Maria verzocht de opdrachtgever te beschermen: ‘Ik heb dit voor jou geschilderd, Maagd. Bescherm deze man’.

detail: Giovanni di Paolo, de Branchini Madonna

De voorstelling is gebaseerd op het oude type icoon van de Moeder Gods van Vladimir. Dit type icoon heeft in de tijd van Giovanni di Paolo in Italië al een hele ontwikkeling doorgemaakt, maar we treffen ook bij Giovanni nog een aantal herinneringen aan die aan het Byzantijnse oerbeeld doen denken. Zo kijkt Maria niet echt blij! Zij is in gedachten verzonken en is zich ten volle bewust van het toekomstige lijden van haar zoon, dat zij nu in bedroefd overdenkt. De beschouwer wordt aangespoord om Maria te volgen in haar overwegingen. Dat wordt de gelovige in dit geval gemakkelijk gemaakt door onder de grote voorstelling van Maria met haar Zoon, in de predella een voorstelling van de kruisiging toe te voegen.

Hoewel een dergelijke afbeelding al oud is en in de tijd van Giovanni algemeen bekend is, heeft de schilder toch een aantal opmerkelijke elementen toegevoegd aan de beeldtraditie van het thema.

Jezus staat met de tenen van zijn linker voet op het been van Maria. Onder haar doorzichtige onderkleed zien we dat Jezus het linkerbeen zoveel mogelijk moet uitrekken om met zijn andere voet op de hand van zijn moeder te kunnen klimmen. Maria steekt haar hand liefdevol uit om haar zoon bij zijn geklauter te helpen. Jezus heeft nu voldoende balans om zijn bovenlichaam uit te rekken. Met zijn rechterhand kan hij net de kin van Maria heel lichtjes aanraken. Met haar opgeheven linkerbeen én met haar linkerhand, waarvan de vingers net achter de billen van haar zoon tevoorschijn komen, zorgt Maria er voor dat de kleine niet naar achteren tuimelt.

Hier wordt weliswaar geen verhaal in beeld gebracht, toch ‘vertelt’ de kunstenaar heel precies wat er allemaal gebeurt. Ik ben mij er terdege van bewust dat ik deze dingen nu zo beschrijf omdat wij hier in huis geregeld op onze kleinzoon passen. Dan ga je toch anders kijken naar dit soort voorstellingen; je herkent het gedoe van zo’n jochie!

Afgelopen donderdag heb ik de tentoonstelling van Gustav Klimt in het Van Gogh Museum bezocht. Het viel mij op dat het best weleens zou kunnen zijn dat de Oostenrijkse kunstenaar naar het patroon van het onderkleed van Maria heeft gekeken als voorbeeld voor de kleding van een aantal van zijn dames.

Hieronder schrijf ik iets over de overgebleven panelen van de predella van het Branchini-altaarstuk. Ze bevatten verhalende scènes uit het leven van Maria en haar zoon die de hoofdvoorstelling vormden in het midden van het altaarstuk daarboven.

Presentatie / Opdracht van Maria in de tempel van de predella van het Branchini-altaarstuk

Giovanni di Paolo, Presentatie / Opdracht van Maria in de tempel, tempera op bladgoud op paneel: ca. 50 x 50 cm, paneel van de predella van het Branchini-altaarstuk, 1427, Pinacoteca Nazionale di Siena

Binnen een fraai bouwkundig decor bevinden wij ons in de tempel van Jerusalem. We zijn getuige van het moment waarop volgens het apocriefe Proto-evangelie van Jacobus (in de canonieke evangeliën wordt het moment niet vermeld) de driejarige(!) Maria door haar ouders Joachim en Anna naar de tempel wordt gebracht 'om daar diensten voor de Heer te verrichten'. Zij zetten hun kind onderaan de trap die naar de tempel leidt. Het verhaal vertelt dat Maria daarop zelfstandig de trap beklimt. Bovenaan de trap heet de opperpriester haar welkom. Ook hier draagt Maria weer een kleed met zo’n fraai patroon, geborduurd met gouddraad.

Naar de beschrijving in het Proto-evangelie van Jacobus blijven Maria's ouders onderaan de trap achter. Anna staat op de eerste trede van de tempeltrap. De oude Joachim staat met de dienstmaagden van het echtpaar in de voorhal van het heiligdom.

In het Proto-evangelie van Jacobus wordt vermeld dat het echtpaar rijk was en dat zij ‘overvloediger dan de wet voorschrijft’ van hun rijkdom aan bedelaars schonken. Om daar naar te verwijzen heeft de kunstenaar links en rechts van de tempel een bedelaar toegevoegd. Maria kijkt over haar schouder achterom naar de bedelaar die zijn lege nap omhoog houdt. De bedelaar rechts heeft zo’n zelfde nap voor zich staan. Naast hem ligt een kruk. Hij is blijkbaar niet goed ter been. We zien een grote wond op zijn linkerbeen en daaronder is de enkel met een lap verbonden.

Kruisiging van de predella van het Branchini-altaarstuk

Giovanni di Paolo, Kruisiging, tempera op bladgoud op paneel: ca. 50 x 50 cm, paneel van de predella van het Branchini-altaarstuk, 1427, Pinacoteca Nazionale, Siena

Op predella’s wordt het verhaal van een heilige vaak in chronologische volgorde verteld. Dat zou kunnen betekenen dat rechts van het zojuist behandelde paneel een voorstelling van de annunciatie in de predella was aangebracht.

Een uitzondering in de chronologie wordt gemaakt voor de kruisiging. Wanneer dat thema is opgenomen heeft het altijd de ereplaats in het midden van de predella.

In de tijd van Giovanni sluit zijn voorstelling van de kruisiging aan bij hetgeen gebruikelijk was. Zo zien we al ruim een eeuw vóór het werk van Giovanni dat het kruis en ook het lichaam van Jezus hoog uitstijgt boven de omstanders. (zie bijvoorbeeld de kruisiging van Duccio uit 1308/11) Toch zouden we de hand van de Giovanni al kunnen herkennen aan de kleurrijke voorstelling en de glans van de kleding van de omstanders.

De aanbidding van de koningen van de predella van het Branchini-altaarstuk

Giovanni di Paolo, Aanbidding van de Koningen, tempera op goudblad op paneel:

50 x 50 cm, paneel van de predella van het Branchini-altaarstuk, 1427,

Kröller-Müller Museum, Otterlo, Nederland

Om te laten zien dat Giovanni zich helemaal heeft ingeleefd in het verhaal én dat hij een begenadigd verteller is beschrijf ik op persoonlijke wijze uitvoerig het verhaal zoals dat door de kunstenaar in beeld is gebracht. Met behulp van de illustraties op het paneel kunnen we het hele verhaal over de reis én de aanbidding van de koningen aan kinderen vertellen … te beginnen met te wijzen op de kostbare gewaden van de koningen en hun hofhouding. U kunt het paneel bekijken in het Kröller-Müller Museum.

Het kleine paneel is druk bevolkt en een en al levendigheid. Links op de voorgrond herkennen we de twee vroedvrouwen die we al op middeleeuwse voorstellingen van de geboorte van Jezus veelvuldig aantreffen. Hun aanwezigheid is gebaseerd op apocriefe vertellingen.

detail Giovanni di Paolo, Aanbidding van de Koningen

Onder het rieten afdakje van de stal staat, rechts van de vrouwen een ezel, in z'n eentje! Bij die eenzame ezel komt een droevig apocrief verhaal in gedachten. Jozef zou zijn os hebben meegenomen om onderweg te kunnen verkopen zodat hij bij de volkstelling aan zijn financiële verplichtingen kon voldoen. Hij hoopte nog wat geld over te houden om gedurende de reis in hun levensonderhoud te voorzien. Ook dat verhaal is mooi om te vertellen en gaat er vast wel in bij onze jeugdige toehoorders!

Tegen het smalle witte muurtje van de stal zit Maria met Jezus op schoot. Haar linkerarm heeft zij om de rug van haar zoon geslagen en we zien nog net haar vingers aan de andere kant van Jezus tevoorschijn komen.

Jezus is een echte baby! Hij moet nog opgehouden worden. Zijn mollige armpjes hangen krachteloos naar beneden, niet in staat om daarmee echt iets te doen. Het rechterbeen van Jezus leunt op de uitgestoken rechterhand van Maria, net als op de voorstelling van het paneel daarboven; maar daar is Jezus al wat ouder en staat hij.

De oudste koning is voor Jezus op de knieën gevallen. Eerbiedig heeft hij zijn hoofddeksel afgenomen. Zijn bontmuts heeft hij links van hem op de grond gelegd. De koning buigt het hoofd naar voren om eerbiedig en onderdanig de voeten te kussen van de Koning aan wie hij zich wil onderwerpen. Jezus kijkt ernaar zoals alleen jonge kinderen dat kunnen doen: ongegeneerd alles in de gaten houden en wanneer het je niet zint: huilen! Wat moet die man met die kriebelige baard met mijn voeten! Naast Jezus staat Jozef. Met gevouwen handen volgt hij de aanbidding van zijn zoon.

detail Giovanni di Paolo, Aanbidding van de Koningen

Achter de knielende koning staan zijn twee collega’s. Beiden wachten geduldig op hun beurt. Een van hen heeft zijn bontmuts nog op het hoofd. De achterste koning heeft geen muts. Een bediende van die derde koning is bezig met het verwijderen van de sporen van meneer.

Achter de derde koning staat de eerste persoon uit het gevolg van de koningen. Een hond met een muilkorf springt tegen hem op. De man kijkt om. De toeschouwer gaat mee in de verteltrant van de schilder en kijkt met de man mee. Dan blijkt dat hij zich richt op zijn ondergeschikte: zorgt deze wel goed voor de vermoeide, dorstige en hongerige paarden van de koningen?

Onze ogen dwalen nu als vanzelf over het zandpad met kiezelstenen. Tussen de rotspartijen naderen twee kamelen de stal. Op de voorste kameel zit een aapje vastgebonden in een soort van houten bak. De tweede kameel heeft een donkere dwerg op de rug. Dit soort dingen verwijzen naar het vertier aan het hof van hooggeplaatste lieden. Wat een verteller is de kunstenaar! Ik kan mij voorstellen dat wij alleen al rondom dat aapje en die dwerg hele verhalen kunnen bedenken die wij op onze beurt aan de kinderen kunnen vertellen!

Achter de twee kamelen loopt een man met twee jachthonden. Ook de jacht behoort tot het vermaak van de welgestelden. We volgen het pad dat een bocht naar rechts maakt. Daar treffen we drie bekenden; het zijn de drie koningen! We herkennen ze vrij gemakkelijk aan hun gelaat en aan hun kleren. Eenheid in plaats en tijd was blijkbaar nog niet erg belangrijk voor de kunstenaar! Ook hier hebben zij alle drie een nimbus. Nu blijkt dat de koning met de lange krullen helemaal geen muts op had tijdens de reis!

De oudste koning gaat voorop. Hij en ook zijn paard maken een afgematte indruk. De twee andere koningen zijn in gesprek met elkaar. Achteraan herkennen we de man die op de voorgrond toezicht hield op de verzorging van de paarden. Wij volgen zijn blikrichting en kijken met hem naar de ster in de rechter bovenhoek. Het is de ster die de koningen naar Jeruzalem heeft geleid. Volgens apocriefe geschriften zou de ster boven Jeruzalem enige tijd zijn verdwenen. Toen de koningen na hun bezoek aan Herodes de stad verlieten om de reis voort te zetten verscheen de ster weer en leidde de koningen naar de stal van Bethlehem. Pas toen die ster boven de stad op het schilderij van Giovanni mij opviel keek ik weer naar de plek waar Jezus geboren is. Het is immers toch gebruikelijk om dáár de ster in de lucht af te beelden? Pas nu viel mij op dat er boven de stal ook een ster is afgebeeld! Op het schilderij is de ster boven de stal stil blijven staan om de reizigers aan te geven dat deze armzalige plek, de plaats is waar zij de aangekondigde koning zullen aantreffen. Wanneer dat teken niet was gegeven zouden de koningen zo aan deze plaats voorbij getrokken kunnen zijn.

Het schilderij in het Kröller-Müller Museum is van belang voor de ontwikkeling van Giovanni di Paolo, zeker ook wat betreft het landschap. Op latere panelen komt het type landschap dat we hier voor het eerst zien vaak voor.

Van atmosferisch perspectief is geen sprake! Wanneer ons oog over het landschap naar de horizon dwaalt blijven de kleuren net zo helder als op de voorgrond. Er is ook geen sprake van een vervaging van de mensen en de dieren naarmate die zich in het landschap verder van ons af bevinden.

detail Giovanni di Paolo, Aanbidding van de Koningen

Toch heeft Giovanni een bijzondere prestatie geleverd met betrekking tot het landschap. De groep trekt door een rotsachtig gebied over een kronkelig pad dat is bezaaid met keien. Op plaatsen waar mensen en dieren af en toe door de verhoging van de rotsen worden overlapt, ontstaat een verrassende ruimtesuggestie op dit schilderij! Dat is misschien het beste waar te nemen op het deel van de weg waarop de koningen Jeruzalem achter zich laten. Daar is te zien dat de man met de blauwe jas voor een groot deel wordt overlapt door een rots. Van de man rechts van hem zien we alleen nog maar de muts. De koning op het zwarte paard zien we al wat beter. We herkennen al wat meer van zijn lichaam en ook een deel van het paard. De koning op het witte paard is net als zijn rijdier bijna volledig te zien. De weg waarover de drie zich voortbewegen is vanwege de overlapping door de rotspartij niet te zien! Maar we krijgen het als beschouwer visueel voor elkaar om te beleven dat de weg omhoog loopt! Dat heeft de kunstenaar bereikt door vanaf de achterste man steeds meer van de reizigers te laten zien. Dat kan vanuit ons standpunt alleen maar doordat zij hoger op de weg komen: de onzichtbare weg loopt dus omhoog!

De oudste koning heeft het hoogste punt al achter zich gelaten en daalt met zijn paard het weggetje naar beneden af. Jantje: "Ik wil morgen naar het Kröller-Müller Museum!"

De vlucht naar Egypte van de predella van het Branchini-altaarstuk

Giovanni di Paolo, Vlucht naar Egypte, tempera op bladgoud op paneel: ca. 50 x 50 cm, paneel van de predella van het Branchini-altaarstuk,1427, Pinacoteca Nazionale di Siena

Wanneer we de voorstelling van dit schilderij vergelijken met de voorstelling op het paneel met de Aanbidding van de Koningen, blijkt dat Giovanni heus wel op de hoogte is van de manier waarop het atmosferisch perspectief dient te worden toegepast.

Vanaf links op de voorgrond trekken de twee vroedvrouwen, Jozef, en Maria en Jezus op het ezeltje aan ons voorbij. De kleuren, de contouren en de details zijn duidelijk zichtbaar. Naarmate wij ons oog laten vallen op de dingen die verder van de voorgrond afliggen valt op dat de kleuren steeds meer vervagen, de contouren worden minder scherp en de details zijn minder duidelijk zichtbaar. Giovanni houdt rekening met hetgeen het oog werkelijk waarneemt wanneer we over een echt landschap uitkijken.

Er valt een mooie goudgele gloed over het landschap waar hard wordt gewerkt. Links zijn twee mannen met een hak en een schop bezig de grond los te maken. Daarachter loopt een boer met een paard die een eg voorttrekt en rechts iemand die met een ploeg over het land trekt. Zijn dier heeft het meeste weg van een beer!

Het werk op het land gebeurt onder de brandende hitte van de zon, linksboven. Door het riviertje dat dwars door het landschap loopt voelen wij enige verkoeling. Heel bijzonder voor die tijd is dat de bomen scherpe schaduwen op de grond werpen. Dat is het beste te zien bij de bomen in de ruimte tussen Jozef en de vroedvrouwen.

Drie panelen van drie verschillende predella’s

Nu we kennis hebben gemaakt met een vroeg werk Giovanni di Paolo behandel ik drie panelen die onderdeel hebben uitgemaakt van een predella van drie verschillende altaarstukken die de kunstenaar heeft vervaardigd. De drie werken behoren tot de absolute top binnen het oeuvre van de kunstenaar.

predella van het Guelfi-altaarstuk

Schepping van de wereld en de De uitverkorenen in het paradijs

verdrijving uit het Paradijs

Reconstructie van het Guelfi-altaarstuk uit 1445. De verhoudingen van de maten van het hoofdpaneel met de de afmetingen van de twee panelen van de predella kloppen niet. Er waren namelijk vijf predella panelen die correspondeerden met de vijf compartimenten op het hoofdpaneel daarboven.

Het hoofdpaneel Tronende Madonna omringd door heiligen bevindt zich in Galleria degli Uffizi in Florence.

Evenals het Branchini-altaarstuk werd ook het Guelfi-altaarstuk door Giovani di Paolo vervaardigd voor de kerk van San Domenico in Siena, maar wel 28 jaar later! Het werd besteld door familie Guelfi voor hun kapel in die kerk.

Het hoofdpaneel van het altaarstuk is erg traditioneel en sluit nog aan bij de kunst die vanaf de 13de eeuw in Italië werd bepaald door de Byzantijnse stijl. We zagen dat ook al bij de beschrijving van de Branchini Madonna. De panelen van de predella zijn geheel anders van stijl en sfeer. Blijkbaar kon Giovanni zich hier meer vrijheden permitteren dan op het grote paneel van het altaarstuk waarbij hij zich aan veel strengere conventies diende te houden. Van de predella zijn nog twee panelen bewaard gebleven. Deze bevinden zich in het Metropolitan Museum of Art in New York.

De schepping van de wereld en de verdrijving uit het paradijs van de predella van het Guelfi-altaarstuk

Giovanni di Paolo, De schepping van de wereld en de verdrijving uit het Paradijs, tempera op bladgoud op paneel: 46,4 x 52,1 cm, 1445, Robert Lehman Collection in het Metropolitan Museum of Art, New York, het paneel maakte deel uit van de predella van het Guelfi-altaarstuk.

De voorstelling van het paneel is niet erg ingewikkeld. De schoonheid en de manier waarop een en ander wordt voorgesteld is daarentegen imponerend.

In de linker bovenhoek verschijnt de machtige gestalte van God de Vader. Hij wordt omgeven door hemels licht en door twaalf blauwe engelen met gouden hoofdjes. Hij verricht een grootse scheppingsdaad. We zien dat hij met zijn wijsvinger de wereld aanraakt die daarmee is geschapen.

De aarde wordt door Giovanni opgevat als het middelpunt van een aantal concentrische cirkels. Deze omringen een weergave van de aarde als een bergachtig bruin en groen landschap met rotspartijen en meren en/of zeeën dat wordt doorkruist door een aantal rivieren.

De ringen die de aarde omgeven herinneren nog aan de oude Griekse kosmologie waarbij de aarde zich in het midden van het universum bevindt.

Volgens oude filosofische en religieuze concepten is alles op aarde te herleiden op de vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. De voorstelling van Giovanni sluit aan bij kosmologische voorstellingen uit zijn tijd. Hierbij vormen de drie binnenste ringen de drie elementen: water, lucht en vuur die de aarde (het eerste element) binnendringen. Daarna zien we de banen van de planeten die rondom de aarde draaien. De zon werd ook als een planeet opgevat. De stralende zon staat bovenaan in de witte baan. Net als de ander planeten draait ook de zon immers rond de aarde! In de buitenste baan zien we de tekens van de dierenriem als bijna zwarte voorstellingen. Wanneer u erg uw best doet herkent vast wel een enkel teken!

De meeste scheppingsdaden die in Genesis worden beschreven worden op het paneel niet voorgesteld. Ook voor de schepping van de eerste mensen is er geen plaats. Na de schepping van de aarde is er meteen het beeld van het desastreuze gevolg van de schepping van de eerste mensen: vanwege hun opstand tegen God worden zij uit het paradijs verdreven.

Op de voorstelling van Giovanni bevinden Adam en Eva zich nog in het paradijs, maar een engel duwt hen naar de uitgang van de Hof van Eden. In die tuin zien we dat er van alles groeit en bloeit: bomen met goudgele vruchten en kleurrijke bloemen waartussen een aantal konijntjes zich aan allerlei lekkers te goed doen. Rechts onderaan ontspringen de vier rivieren van het paradijs. Dit alles moeten de eerste mensen opgeven. Beiden kijken over de schouder naar de engel … meent hij het werkelijk dat zij van al dit heerlijks worden verbannen?

Giovanni di Paolo, De schepping van de wereld en de verdrijving uit het Paradijs

Het vervolg op het verhaal van Giovanni op de predella is helaas voor het grootste deel verloren gegaan, maar we weten natuurlijk wel hoe het afloopt én dat er door de komst van Jezus op aarde en zijn lijden een mogelijkheid is om terug te keren naar het paradijs. Die hoopvolle gedachte spreekt uit het andere paneel dat van de predella bewaard is gebleven. (zie reconstructie)

Waarschijnlijk moeten we het paneel met de schepping helemaal links in de predella plaatsten en het paneel met het paradijs helemaal rechts in de oorspronkelijke situatie situeren. Dit om aan te geven dat op het einde alles weer goed komt.

de verdrijving van Adam en Eva uit het paradijs en de annunciatie

Giovanni di Paolo, Verdrijving uit het Paradijs en de Boodschap van de engel aan Maria, tempera op paneel: 40 x 46,4 cm, ca 1535, National Gallery of Art, Londen

Het paneel was een onderdeel van een predella van een niet nader bekend altaarstuk. Links op het schilderij zien we dat een engel Adam en Eva uit het paradijs verwijdert. De engel staat gedeeltelijk onder de paradijspoort, maar Adam en Eva zijn door de engel al uit het paradijs verdreven … hoewel de vegetatie van de tuin blijkbaar nog even doorloopt! De begroeiing is soortgelijk als op het paneel De schepping van de wereld en de verdrijving uit het Paradijs van de predella van het Guelfi-altaarstuk. We zien dezelfde bloemen en bomen en … ja hoor! … de konijntjes zijn er weer, nu al met z'n vieren!

God de Vader wordt ongeveer op dezelfde manier in beeld gebracht als op het eerder behandelde paneel. Zo wordt hij ook hier omgeven door engelen. Op zijn bevel verjaagt de engel Adam en Eva uit het paradijs.

Ook hier zien we dat er een heel stuk van het scheppingsverhaal op het paneel is weggelaten. Na de verdrijving uit het paradijs is het hele Oude Testament overgeslagen. Het lijkt er zelfs op dat Adam en Eva de ruimte binnen lopen waar de engel Maria begroet! Terwijl de engel Maria vertelt dat zij de moeder van de Zoon van God zal worden, warmt Jozef in de keuken de handen bij het vuur.

Het verhaal over de verdrijving uit het Paradijs en het verhaal over de boodschap aan Maria zijn hier op een schitterende manier symbolisch bij elkaar gebracht. De zondeval betekende immers de verwijdering uit het paradijs en een leven in het aardse tranendal; niet alleen voor Adam en Eva, maar ook voor al hun nakomelingen: honger, pijn en verdriet, onenigheid, oorlog, ziekte en de dood zouden voor eeuwig over ons komen! ... ware het niet dat God zijn Zoon zond om de mensheid hiervan te verlossen. De voorstelling van de aankondiging van de geboorte van de Verlosser is de eerste stap naar die verlossing! Zonde en de verlossing van de gevolgen daarvan zijn in één oogopslag te zien!

Heilige Clara redt schipbreukelingen

Misschien wel een van de meest opmerkelijke voorstellingen van Giovanni di Paolo treffen we aan op het paneel Heilige Clara redt de schipbreukelingen.

Giovanni di Paolo, Heilige Clara redt de schipbreukelingen,

tempera op goudblad op paneel: 21 x 30 cm, 1455/60, Gemäldegalerie Berlijn

Het postume wonder wordt voor het eerst verteld in De conformitate vitae beati Francisci ad vitam Domini Isesu (Over de overeenstemming van het leven van de gezegende Franciscus met het leven van Jezus) van de hand van de franciscaan Bartolomeo da Pisa (1399). Daarin lezen we dat een aantal inwoners van Pisa met een schip op weg waren naar Sardinië. ’s Nachts werden zijverrast door een hevige storm. De wind ging zo te keer dat de achtersteven van het schip al was gebroken. De paniek onder de opvarenden sloeg toe en men realiseerde zich dat zij het zonder hemelse hulp niet zouden redden. Wanhopig riepen zij de heilige Clara van Assisi aan. De mannen beloofden dat wanneer zij de storm zouden overleven, een pelgrimstocht te maken naar de kerk van de heilige Clara in Assisi. Vanuit de hemel vloog de heilige naar het zinkende schip en leidde het naar de dichtstbijzijnde haven.

De woeste golven die aan alle kanten het schip omgeven, domineren het schilderij. Het water beukt tegen de boot en alles wijst erop dat het nietige schuitje aan het natuurgeweld ten onder gaat. De dwarsbalk waaraan de zeilen hangen is op verschillende plaatsen gebroken en de zeilen wapperen doelloos in de wind. Het hout van het schip is op verschillende plaatsen afgebroken en de tuiggage is door de storm losgerukt. Het schip dreigt werkelijk met man en muis te vergaan, maar door de lucht komt redding! De heilige Clara heeft een aantal touwen in de hand genomen en zal het schip naar veilige haven loodsen.

detail Giovanni di Paolo, Heilige Clara redt de schipbreukelingen

Maar waar zijn de opvarenden van het schip gebleven? Doordat de golven bijna dezelfde structuur hebben als de hoofdharen van de bemanning duurt het even voordat we tussen de golven de mannen in het schip zien zitten. Een fraaie manier om te laten zien hoe het natuurgeweld de mensen overweldigt.

detail Giovanni di Paolo, Heilige Clara redt de schipbreukelingen

Tip: ga eens met uw cursor op de afbeelding staan en klik dan op de twee pijltjes rechtsboven. U zal dan zien hoe mooi de afbeelding is wanneer deze beeldvullend op uw scherm komt.

Zowel links en rechts ziet u dan een pijltje op uw scherm. Door steeds op een van die pijltjes te klikken kunt u alle afbeeldingen van het artikel vergroot bekijken.

Wanneer U een afbeelding wenst te kopiëren moet u met de cursor op de de vergrote afbeelding gaan staan. Klik dan op de rechtermuis knop en klik op 'afbeelding kopiëren'.

Gebruikte literatuur

- Enzo Carli, Sienesische Malerei, Florence, 1995

- Giulietta Chelazzi Dini e.a. Sienesische Malerei, Köln, 1997 (vertaald uit Italiaans: Pittura Senese)

- Tentoonstellingscatalogus The Shimmer of Gold: Giovanni di Paolo in Renaissance Siena oktober 2016-januari 2017, J. Paul Getty Museum, Los Angeles