over hartstocht en overgave
Detail, Francesco Ribalta, extase van Bernardus van Clairvaux/
Christus omarmt Bernardus
Inleiding
Toen ik afgelopen week vrijdag het katern Boeken van NRC Handelsblad opensloeg was ik blij verrast toen mijn oog viel op de bijna paginagrote foto van het schilderij Christus omhelst Bernardus of De extase van Bernardus van de Spaanse barokschilder Francesco Ribalta (1565-1628).
De eerste keer dat ik het grote schilderij in het Prado aantrof was ik er meteen van onder de indruk. Sinds die tijd staat het altijd wel op mijn denkbeeldige lijstje met schilderijen die ik per se nog wel een keer wil zien wanneer ik voor een speciale tentoonstelling naar Madrid afreis.
In het artikel bij de foto gaat het overigens op geen enkele manier over het schilderij. Nergens in het artikel wordt de naam van de kunstenaar genoemd en ook wordt er nergens verwezen naar het schilderij. Omdat mij dat verbaasde heb ik het artikel een paar dagen later nog eens goed doorgelezen, maar mijn bevindingen klopten; alleen in de ondertitel van de foto worden de naam van de kunstenaar en de titel van het schilderij genoemd. Wat die foto bij de tekst doet is mij dus een raadsel! Maar dat is allemaal niet zo erg! De foto was een goede aanleiding om iets over hét meesterwerk te schrijven binnen het schitterende oeuvre van Francesco Ribalta. Om dat aan te voelen, moeten we wel weten wat en hoe een en ander wordt voorgesteld. Laten we daar maar eens naar gaan kijken.
Francesco Ribalta, Christus omhelst Bernardus,
olieverf op doek: 158 x 113 cm, 1526-’27, Museo del Prado, Madrid
Belichting
Opvallend is het sterke licht-donker contrast op het schilderij. Deze manier van schilderen is kenmerkend voor de Barok. Hoewel Caravaggio (1571-1610) niet de eerste kunstenaar was die vaak een sterk licht-donker contrast op zijn schilderijen toepaste was hij als geen andere kunstenaar in zijn tijd in staat met felle licht-donker effecten de inleving van de toeschouwer in het voorgestelde schouwspel te vergemakkelijken. Door bepaalde plaatsen op een schilderij als het ware in de spotlights te zetten konden die plaatsen veel meer worden benadrukt.
Het is een belangrijke uitdaging voor kunstenaars zich in te leven in de persoonlijke emoties die de voorgestelde hoofdrolspelers overvallen op het moment uit een verhaal dat wordt opgevoerd. Om dat moment op een overtuigende manier op de beschouwer over te brengen neemt de kunstenaar het hoogtepunt van het verhaal als uitgangspunt. Bij dat ene moment dat op een schilderij als een gefixeerde beweging wordt voorgesteld zijn niet alleen de lichaamshouding, de gezichtsexpressie en de gebaren die de mensen maken, maar ook de belichting van het allergrootste belang; dat laatste vooral om innerlijke gevoelens goed te laten uitkomen.
Bij een puur mystieke belevenis zoals we die op het schilderij van Ribalta aantreffen, is dat natuurlijk veel moeilijker dan bij een groots heroïsch gebeuren. Maar door de belichting en de zachte uitdrukking op het gelaat van de twee hoofdrolspelers in het drama, door de gebaren die nauwelijks opvallen en de verstandhouding die de twee personen ten opzichte van elkaar tonen is het Ribalta gelukt de beschouwer op een overtuigende manier mee te nemen in de voorgestelde mystieke gebeurtenis.
Bernardus' inleving in het lijden van Jezus
Met zijn beschouwingen bij het lijden en de kruisdood van Jezus drong Bernardus door tot de kern van het Christelijk geloof. Waarom moest de Zoon van God mens worden en zo verschrikkelijk lijden om vergeving en verlossing te verkrijgen voor de zonden die zijn begaan? Het bondige antwoord van Bernardus luidt: uit liefde voor de mensheid.
Juan Correa de Vivar, Bernardus, olieverf op paneel: 93 x 39 cm, ca. 1540-'45, Museo del Prado, Madrid
Bernardus van Clairvaux was een cisterciënzer monnik en de stichter van de abdij Claire Vallée, of Clairvaux in Bourgondië. Op het paneel van de Spaanse kunstenaar Juan Correa de Vivar (1510-1566) wordt Bernardus op een gebruikelijke manier voorgesteld. Als abt draagt hij een staf. Hij is gekleed in het lange witte kloosterhabijt van de Cisterciënzer Orde. Omdat het klooster van Clairvaux zich in 1115 aansloot bij de benedictijnse kloosterhervorming van de abdij van Cluny draagt Bernardus ook wel het zwarte ordekleed van de Benedictijnen.
De extase van Bernardus
Bernardus was erg begaan met het lijden dat Jezus op zich had genomen ten behoeve van de verlossing van de mensen. Gedurende zijn meditaties leefde hij zich sterk in, in wat het voor de mens Jezus moet hebben betekend, die martelingen, de pijnen, het verdriet, de beledigingen en die verschrikkelijke kruisdood. De mystieke betrokkenheid bij de passiemomenten van Jezus werd zover doorgevoerd dat hij in extase raakte en die momenten als daadwerkelijke gebeurtenissen meemaakte. Het voorval dat wordt voorgesteld op het schilderij van Ribalta heeft dus niet in werkelijkheid plaatsgevonden, maar speelt zich af binnen het in extase verkerende voorstellingsvermogen van Bernardus. In die zin heeft heeft het werkelijk plaatsgevonden!
Hoewel voorstellingen van extases al eerder voorkomen in de beeldende kunst komt het onderwerp volledig tot bloei gedurende de Barok. Het woord extase is afkomstig van het Oudgriekse ἔκστασις, ékstasis, ‘buiten jezelf’. Daarmee wordt een toestand bedoeld waarbij men het gevoel krijgt dat de geest buiten het lichaam treedt. De persoon ervaart geen besef van plaats en tijd en heeft geen grip meer op eigen doen en laten. Iemand die een extase doormaakt ervaart dit doorgaans als een gevoel van uitzonderlijke innerlijke verrukking. Kijk maar eens naar het euforische gezicht van Theresia van Avila van het beeld De extase van Theresia van Avila van Bernini. (zie artikel Het verhaal achter drie beelden van Italiaanse beeldhouwers, Deel III: Bernini: De extase van Theresia van Ávila: over overgave en de ervaring van het goddelijke én de visualisatie van pure gelukzaligheid op deze blog) In verband met het artikel van vandaag raad ik u sterk aan nog eens naar dat artikel van 28 jan. 2023 te kijken.
De voorstelling op het schilderij van Francesco Ribalta uit 1526-’27 is gebaseerd op een beschrijving van de priester en hoogleraar in de retorica Pedro de Ribadeneyra (1526-1611) in het eerste deel van Flos Sanctorum: Bloem der heiligen. Bij zijn beschrijving van het leven van Barnardus baseert De Ribadeneyra zich op aantekeningen die medemonniken maakten tijdens de preken van hun abt. In de preken sprak Bernardus vrijmoedig over zijn mystieke ervaringen en ook over de geestelijke ontmoetingen met Jezus. Hij sprak over het kruis als 'het kruis van de liefde'. Met het ondergaan van de kruisiging toonde Jezus zijn grootse liefde voor de mensheid.
Het schilderij verbeeldt een religieuze mystieke ervaring van de ordestichter en streng ascetisch levende Bernardus van Clairvaux.
Pedro de Ribadeneyra beschrijft dat Bernardus in een kerk bij een beeld van Jezus de passiemomenten van Jezus overdenkt en een extatische beleving doormaakt. In werkelijkheid gebeurt er niets met het beeld, maar in de geest ervaart Bernardus dat er leven in de stenen sculptuur komt. Een van de fraaie dingen van het schilderij van Ribalta is dat, wanneer we het verhaal kennen het lichaam van Jezus het midden laat tussen een beeldhouwwerk en een bewegende gestalte.
Ribalta toont Bernardus in extase. Hij heeft de ogen gesloten en een kalme gelukzalige glimlach tekent zich af op zijn ascetisch vermagerde gelaat.
In de innerlijke beleving van de heilige kijkt Jezus met een milde blik op hem neer. Vergevingsgezind strekt hij de armen bemoedigend naar zijn volgeling uit en slaat de handen om hem heen. Gedurende zijn mystieke inleving ervaart Bernardus intense verbondenheid met God én met zijn liefde. In de liefdevolle toenadering van Jezus ondergaat Bernardus vergeving van zijn zonden. Jezus heeft uit liefde voor hem het kruis opgenomen. Bernardus voelt op dit moment dat Jezus uit pure liefde voor hem dat onvoorstelbare lijden heeft ondergaan ter wille van zíjn verlossing.
Tijdens de innerlijke overgave vindt het hoofd van de heilige rust tegen de onderarm van jezus. De bovenarm van de heilige wordt ondersteund door Jezus' linkerhand. De rechterhand van Bernardus hangt losjes en volledig ontspannen naar beneden. Gedurende de extatische momenten heeft hij geen vat op zijn lichaam. De beschouwer bekruipt het gevoel dat wanneer Bernardus niet door Jezus zou worden ondersteund hij krachteloos ineen zou zakken.
Gedurende de extase heeft Bernardus geen redelijk besef van plaats en tijd. Wanneer we de foto van het schilderij wat lichter maken zien we achter Jezus heel duidelijk een kruis. Hiermee wordt gesuggereerd dat bij de in extase verkerende Bernardus het voorval zich op Golgotha afspeelt.
Met de ogen gesloten ziet Bernardus in de geest de sporen die de kruisiging op het lichaam van Jezus hebben achtergelaten.
Op het schilderij van Ribalta draagt Jezus een doornenkroon. Het bloed uit de wonden, die door de doorns werden veroorzaakt sijpelt langs de hals en over de borst van Jezus naar beneden. Ook uit de zijdewond van Jezus stroomt bloed. In zijn linkerhand zien we het gat dat een van de kruisnagels heeft achtergelaten. Het zijn de tekenen van de kruisdood waarmee de verlossing werd bewerkstelligd en de dood werd overwonnen. Wanneer we dan denken aan de teksten uit de levensbeschrijving van Bernardus van Pedro de Ribadeneyra weten we dat de meditatie van Bernardus een aanvang nam met het grote schuldbesef dat Jezus uit liefde zich vrijwillig al die aardse ellende heeft laten welgevallen voor de verlossing van de mensheid. Bernardus realiseerde zich dat Jezus ook omwille van zíjn zonden en zíjn verlossing zo heeft moeten lijden. Door zijn zonden voelt Bernardus zich schuldig aan het lijden van Jezus. Liefdevol en vergevingsgezind omarmt Jezus de mysticus die vergeving ervaart. Bernardus wordt nu overspoeld met een gevoel van vervoering, van extatische verrukking. Vandaar die gelukzalige glimlach op zijn gezicht.
Opvallend is dat Jezus is gezeten. Toen ik daarover nadacht bekropen mij gedachten aan beelden van Jezus op de koude steen. Op de vele voorstellingen van dat bedachte thema zit Jezus altijd en het voorval speelt zich ook af op Golgotha.
Het tafereel van Jezus op de koude steen is niet op de Bijbel gebaseerd. Ik meen dat het thema als eerste door de kartuizer monnik Ludolf van Saksen (ca. 1295-1378) werd beschreven: “O lieve heere hoe jammerlyck sadt gy opten kouden steen, beevender van grote koude ende pynen.” De gehele tekst maakt duidelijk dat nadat mannen hem zijn kleren op Golgotha hadden afgenomen, Jezus even met rust wordt gelaten. In afwachting van zijn executie zit hij op een rotsblok op Golgotha bevend van angst, koorts en pijn.
Jezus op de koude steen, ingekleurde houtsnede in een
Duits passietraktaat, ca. 1500
In de loop van de vijftiende eeuw werd het motief in de kunst geïntroduceerd. Het gaat hierbij om een moment van doorwrochte verlatenheid; een mens die zijn laatste momenten in eenzaamheid slijt. Jezus die na zijn geseling, doornenkroning en kruisdraging op Golgotha even met rust wordt gelaten door zijn kwelgeesten. Terwijl de beulen het kruis gereed maken, zit hij daar aan het einde van zijn krachten op een rotsblok… een hoopje miezerige menselijke ellende.
Door mystieke schrijvers werd geschreven dat Jezus op dit eenzame moment de achter hem liggende passiemomenten overdenkt. Op de houtsnede zien we rondom Jezus een aantal van die momenten in beeld gebracht.
Jezus op de koude steen, kalksteen, hoogte 98 cm.
1500-1520, Museum Catharijneconvent
Daar Jezus zelf het voorafgaande lijkt te overdenken en zich ook realiseert wat hem nog te wachten staat, is een dergelijk beeld vanzelfsprekend een buitengewoon geschikt uitgangspunt voor gelovigen om de passiemomenten samen met hem te overwegen.
Wanneer mijn veronderstelling klopt dan kunnen we ons voorstellen dat de op de steen zittende Jezus tijdens de extase van Bernardus in beweging is gekomen en zijn armen naar voren strekt om hem te omhelzen. Uit liefde voor hem sluit hij de heilige in de armen.
Gregorio Fernández, de extase van Bernardus, ca. 1613,
Klooster van Las Huelgas Reales, Valladolid, Spanje
De Spaanse barokkunstenaar Gregorio Fernández (1576-1636) maakte voor het cisterciënzer vrouwenklooster van Valladolid het houten hoogreliëf met de extase van Bernardus.
Op het reliëf is het bovenlichaam van Jezus losgekomen van het kruis. Hij buigt zich wat voorover en strekt zich naar voren uit om Bernardus te omarmen. Bernardus knielt voor het kruis en kijkt naar Jezus en steekt zijn handen naar hem uit.
Omdat Bernardus actief meedoet in de scène is van een extase in feite geen sprake. Het reliëf mist ook de expressie die het schilderij van Ribalta zo indrukwekkend maakt. Het werk van Fernández typeert wat mij betreft het verschil tussen een groot kunstenaar en een persoon die minder begaafd was.
Het melkwonder van Bernardus van Clairvaux
Veel bekender dan het verhaal over Jezus’ omhelzing van Bernardus is een legende die al tijdens het leven van Bernardus (1090-1153) werd verteld. Ik heb al eerder op deze blog over het voorval geschreven in het artikel van 2 apr. 2022: Een kunstwerk centraal XIII, Pasen 2022 I Triptiek van abt Antonius Tsgrooten, maar ik vond het wel een aardige aanvulling op het onderwerp dat hierboven werd besproken.
Bernardus had een grote verering voor Maria. Hij beschouwde haar als de grote middelares tussen haar zoon en de mensen. Uit liefde voor zijn moeder moest haar voorspraak wel vruchten afwerpen bij haar zoon. Bernardus beschouwde Maria als moeder van de hele mensheid; dat zij ook de moeder van Bernardus was wordt overtuigend in de legende aangetoond.
Het verhaal gaat dat Bernardus in 1146 zat te bidden in de Dom van Speyer (Duitsland) bij een beeld van Maria die haar zoon de borst geeft. Bernardus vraagt haar te tonen dat zij ook zíjn moeder is: Monstra te esse matrem: laat zien dat gij [ook mijn] moeder bent. Maria spoot vervolgens een straal moedermelk vanaf haar borst naar de mond van Bernardus.
Lactatio van Bernardus,
miniatuur uit een gebedenboek, ca. 1490-1500
'MONSTRA TE ESSE MATREM', lezen we vanaf de onderkant van de spreekband die uitgaat van mond van Bernardus. Maria geeft direct gehoor aan het verzoek van Bernardus; een flinke straal melk gaat in de richting van de mond van de mysticus.
Het verhaal toonde voor velen aan dat Maria ons aller moeder is. Als universele moeder beschermt zij de mensheid zoals zij ook haar zoon heeft beschermd, gevoed en bijgestaan. Zij toont als onze moeder haar verdriet wanneer wij verdriet hebben en zij zal er alles aan doen dat wij na onze dood voor eeuwig in de nabijheid van haar zoon zullen zijn. Zij is de grote voorspreker voor de mensen bij haar zoon.
De legende van de zogenaamde Lactatio: borstvoeding van Bernardus was al tijdens zijn leven bekend. Voorstellingen van het verhaal zijn nawijsbaar vanaf ca. 1350.
Het enigszins sensuele verhaal sprak erg tot de verbeelding en wordt ongetwijfeld daarom zoveel voorgesteld in de beeldende kunst.
Anonieme Vlaamse meester, Maria geeft melk aan Bernardus van Clairvaux, olieverf op paneel: 39 x 26 cm, ca.1480,
Paleis voor Schone Kunsten van Luik, België
'Monstra te esse matrem', Laat zien dat je moeder bent
In zwarte letters lezen we het verzoek dat Bernardus tot Maria richt.
Twee stralen melk gaan vanuit de borst van Maria naar de mond van Bernardus. Vanuit zijn mond kunnen we nog gedeeltelijk de tekst van zijn verzoek lezen: Monstra te esse matrem. Jezus lijkt enigszins verbaasd te kijken en zich af te vragen waar die melk nu naartoe gaat en of er nog wat voor hem over blijft!
De lactatie van de heilige Barnardus,
Paneel uit de omgeving van de Meester van Sint Goedele (1475-1500)
Wallraf-Richartz-Museum, Keulen
Alonso Cano, Melkwonder van Bernardus bij het beeld van de madonna in de kathedraal van Speyer in 1146, olieverf op doek: 267 x 185 cm,
Museo del Prado, Madrid
Op het schilderij van de Spaanse barokkunstenaar Alonso Cano (1601-1667) volgt Jezus nauwgezet de melk uit de borst van zijn moeder. De straal moet een hele afstand afleggen, maar komt na een sierlijke boog precies goed terecht.
Gegevens over deze fresco(?) zijn mij niet bekend
In een enkel geval kreeg Bernardus er blijkbaar een blozend gezicht en rode oren van!
N.B. 1 De laatste weken van het jaar zijn traditioneel lekker druk met lezingen over symboliek en iconografie in de kunst van de middeleeuwen rondom de geboorte van Jezus. Daarom zal het volgende artikel pas op 22 of 23 december verschijnen.
Dit jaar zit wat dat betreft de agenda vol. Wanneer u voor het volgende jaar in de weken voor Kerstmis voor uw eigen groep of vereniging zo'n lezing wilt organiseren doet u er goed aan ruim een maand voor de door u geplande datum voor de lezing contact met mij op te nemen.
N.B. 2 In de derde week van het nieuwe jaar verschijnt het eerste artikel met een nieuwe opzet. Ik heb gepland om mij de komende tijd wat de blog betreft bezig te houden met drie buitengewoon belangrijke boeken uit de wereldliteratuur die ook een enorme invloed hebben uitgeoefend op de beeldende kunst. Eeuwenlang lieten kunstenaars zich inspireren door de intrigerende verhalen uit die boeken. Dat heeft geleid tot schitterende voorstellingen in de beeldende kunst, zowel de reeksen miniaturen in geïllustreerde uitgaven van die boeken als ook op schilderijen.
Bij de voorbereiding van de cursussen die ik over de onderwerpen heb gegeven merkte ik dat de in eerste instantie vaak moeilijk te doorgronden tekstgedeelten met behulp van de afbeeldingen heel begrijpelijk worden.
Het gaat om de volgende boeken: de Divina Commedia van Dante, de Aeneis van Vergilius en de Apocalyps of de Openbaring van Johannes. Daar ben ik wel een enkel jaartje zoet mee. Tussendoor neem ik dan wel af en toe de ruimte om met een artikel in te spelen op de actualiteit of schrijf ik gewoon over een onderwerp dat mij ineens aanspreekt.
Laat alsjeblieft hieronder even weten hoe u over een en ander denkt. Het is wel zo prettig dat van u te vernemen voordat ik met dit vrij grote project begin.
Comentários